"Сув ҳикоялари" журналидан нашр - Марказий Осиёдаги одамлар, мамлакатлар, дарёлар
Қишлоқ хўжалигидаги ЯНГИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР
Ўзбекистонда, Сирдарёнинг юқори оқимида ҳар бир фермер хўжалиги суғориш мавсумида чекланган миқдорда сув олиш ҳуқуқига эга. Белгиланган кўрсаткич бу йил етарли бўладими ёки ё‘қми, бу фермернинг ўзига боғлиқ. Шунинг учун уларнинг баъзилари технологик тажрибалар ҳақида қарор қабул қилишади.
УЗОҚ ТАЖРИБАСИ
Бахтиёр Қодиров қарийб қирқ йилдан буён Марказий Осиёнинг аҳоли зич жойлашган ҳудудларидан бири – Фарғона водийсида яшаб, ишлаб келмоқда. Олти йил аввал Наманган вилоятида шахсий фермер хўжалигини очган эди.
Унинг янги имкониятлари ва янги саволлари бор. Бундай саволлардан бири сувдир. Унинг этишмаслиги билан боғлиқ муаммоларни олдини олиш учун Бахтиёр минтақа учун янги технологияга ишонишни хавф остига қўйди, бу эса маълум маънода сув этишмаслигини афзалликларга айлантиради.
Вилоятдаги иккита йирик дарёдан бири Сирдарё Фаргʻона водийсининг шарқий қисмида, Оʻзбекистон ҳудудида, Норин ва Қорадарёнинг қоʻшилиш жойида ҳосил боʻлган. Дастлаб, дарёнинг оқими заиф, аммо бу фақат сиртда, сув ости оқими эса кучли. Маҳаллий аҳоли бу эрда сузишни яхши кўради, лекин улар қирғоққа ёпишади, ҳеч ким уч-тўрт метрдан узоқроқ сузишга журъат этмайди. Дарёга катта-кичик каналлар қазилган - улар туфайли водий аҳолиси нафақат ичимлик суви, балки озиқ-овқат ҳам олади. Бахтиёр фермер хўжалиги – Олтин кўл Сирдарё бошидан уч ўн километр узоқликда жойлашган.
Дарё Оʻзбекистон ҳудудига иккинчи марта киради – Тожикистон ҳудудидан оʻтиб, мамлакатнинг жануби-шарқий қисмидан оʻтади. Аҳоли яшаш жойларидан энг чекка ҳудудлар қамиш билан қопланган - бу эрда оқим аллақачон жуда кучли, аммо бу маҳаллий болаларнинг сузишига тўсқинлик қилмайди. Дарё деярли икки ярим минг километрдан кейин Орол денгизида (аниқроғи, унинг қолган қисмида - кичик Орол денгизи) Қозоғистонда ўз саёҳатини тугатади.
Бахтиёр деҳқончиликни яхши билади – болалигида ота-онасига далада ёрдам берган, кейин суғоришдан олдин далаларни текислаш билан шуғулланиб, тракторчиларникига борган. “Апрел ойида далага сув чиқарилиши биланоқ тракторчи неча марта хатога ё‘л қўйгани дарҳол аён бўлади”, дейди у.
Қоплаш майдонини ошириш учун суғоришдан олдин пухта режалаштириш амалга оширилади, қоидабузарликлар олиб ташланади. Кетма-кет уч йил давомида мавсумий режалаштириш амалга оширилмоқдаки, буни даланинг “косметик та’мири”, ҳар тўрт йилда бир марта капитал та’мирлаш билан солиштириш мумкин, – дейди Наманган муҳандислик-технология институти дотсенти Авазхон. Мерганов.
Ўрим-йиғимдан кейин эр юмшатилади ва ёғингарчиликдан кейин у жойлашади
Авазхон Мерганов бутун умрини ўз мамлакатида агрономия ривожига бағишлаган, Ўзбекистоннинг турли ҳудудларида фаолият юритган олимдир. Ернинг самарадорлигини ошириш билан шуғулланади. Авазхоннинг айтишича, тупроқ чўкиши туфайли ўзгаради ва бу сезиларли нотекисликка олиб келади. Ўрим-йиғимдан кейин эр юмшатилади ва ёғингарчиликдан кейин у жойлашади. Экиладиган экинга қараб, маълум эр участкалари кўпроқ ёки камроқ жойлашади. Шу боис Бахтиёр Қодиров ҳар баҳорда тракторга ўтириб, ерни текислашда бу ерда ўнлаб йиллардан бери қўлланилган усулдан фойдаланади.
Бахтиёр Андижон қишлоқ хўжалик институтида ихтисослик олиб, туғилиб ўсган Олтин кўл қишлоғида олти йил агроном бўлиб ишлади. Отаси вафотидан бир неча йил ўтиб, Бахтиёр ўзининг 83 гектарлик фермер хўжалигини ташкил қилди. Бахтиернинг ҳам оиласи бор эди: хотини ва икки қизи.
Бахтиёр деҳқон сифатида далага қанча сув сарфланишини янада яхши тушунди. Сирдарёдан бошланадиган Фаргʻона канали орқали бу ерларга етказилади. Агар сув меъёрдан ортиқ истеъмол қилинса, истеъмолчилар катта миқдорда жарима тўлашлари керак. Бахтиернинг айтишича, сув тақсимоти йилнинг энг гавжум пайтларидан биридир.
Деҳқон бўлгач, далаларда қанча сув сарфланишини янада яхши тушуна бошладим. Сирдарёдан бошланадиган Фаргʻона канали орқали бу ерларга етказилади. Агар сув меъёрдан ортиқ истеъмол қилинса, истеъмолчилар катта миқдорда жарима тўлашлари керак. Бахтиернинг айтишича, сув тақсимоти йилнинг энг гавжум пайтларидан биридир.
-
ФОЙДАЛАНГАН КЕЙИН БИРИНЧИ ЙИЛДА
ЛАЗЕР РЕЖАЖАТЧИ ФЕРМАЧИЛИК
БАХТИЁРА 15 ФОРИЗГА КЕШДИ
АВВАЛГИГА ҚЎРГАНИДА КАМ СУВ
-
Муаммонинг бошқа томони ҳам бор. Фермер Бахтиёр Қодиров ва Қишлоқ хўжалиги институти дотсенти Авазхон Мерганов бир-икки кун аввал ёниб кетган ёнғин кули ётган дала четига яқинлашмоқда. У эрда тарқоқ кўмир, ёнмаган шохлар ва тупроқ, кулдан ташқари, ифлос қорга ўхшаш рангдаги нарса билан қопланган. Эрнинг "оқлиги" аввалги оловнинг марказида кучлироқдир. Бу туз.
Бу ҳудудда жуда кўп сув тўкилган, бу эса тупроқдан тузни кўтарган. Олов ёқилганда, намлик юқори ҳарорат остида буғланиб, эр юзасида туз қолдира бошлади. Ёзда далаларда шунга ўхшаш жараёнлар содир бўлади: ҳарорат 40 даражадан ошганда, бутун майдон оқ рангга айланади. Бахтиёр шўрланган тупроқ “деҳқоннинг даҳшати” эканлигини икки марта такрорлайди. Унинг таркиби юқори бўлган жойда, тупроқ яхшилаб ювилмагунча, ҳеч нарса ўсмайди.
ЯНГИ - ТАКМЛАНГАН ЭСКИ
Уч йил аввал вилоятда ресурсларни тежовчи технологияларга бағишланган кўргазма ташкил этилган эди. Шундан сўнг Наманган муҳандислик-технология институти сувни тежовчи ускуналар харид қилиш учун Глобал экологик фонд (ГЕФ)нинг Кичик грантлар дастурига ариза топширди. Жамғарма ташаббусни қўллаб-қувватлади ва лойиҳа муаллифлари Фарғона водийсида лазерли дала планнерини тарқатишга тайёргарлик кўришди.
Бахнинг ўзи ўқув семинарларида қатнашди ва олти ой ўтгач, ўнлаб фермерлар билан биргаликда лазер режалаштирувчисидан фойдаланиш лойиҳасида иштирок этишга келишиб олдилар. Аммо янги технологиялардан фойдаланиш ўзи билан бир қатор ноқулайликларни келтириб чиқарди. Улардан биринчиси вақт билан боғлиқ.
– Май ойигача суғориш ва экиш, масалан, маккажўхори экиш бор, – дейди Бахтиёр Қодиров. - Ёзда ҳосил йиғамиз. Кейин пахта экиб, кузда териб оламиз. Иккинчи ва учинчи пахта теримидан кейин ёмғир ёға бошлайди, режалаштиришдан фойда ёъқ. Кейинги баҳоргача дала “дам олади”.
Янги технология қўлланилгандан кейин далаларга фақат иккинчи йилдан бошлаб экиш мумкин. Бу фермер хўжалигининг биринчи йили ҳосилсиз қолиб кетишини англатиши мумкин.
Шу боис Бахтиёр ернинг фақат бир қисмини деҳқончилик қилишга қарор қилди. Экин майдонлари экишга яроқли бўлса, навбат хўжаликнинг қолган қисмига келади. Бахтиёр ўтган йили 83 гектардан 20 гектарни лазерли режалаштириш учун ажратган эди.
-
Шўрланган эр - даҳшатли туш
ҲАР ҚАНДАЙ ФЕРМЕР УЧУН
-
Аммо у дуч келган биринчи муаммо вақт эди. Янги технология қўлланилгандан кейин далаларга фақат иккинчи йилдан бошлаб экиш мумкин. Бу фермер хўжалиги биринчи йили ҳосилсиз қолиб кетишини англатарди. Бунга ким рози бўларди.
Олти ойлик ўқув семинарларидан сўнг Бахтиёр Қодиров ўнлаб фермерлар билан биргаликда лазерли планнердан фойдаланиш лойиҳасида иштирок этишга рози бўлди.
– Май ойигача суғориш ва экиш, масалан, маккажўхори экиш бор, – дейди Бахтиёр Қодиров. - Ёзда ҳосил йиғамиз. Кейин пахта экиб, кузда териб оламиз. Иккинчи ва учинчи пахта теримидан кейин ёмғир ёға бошлайди, режалаштиришдан фойда ёъқ. Кейинги баҳоргача дала “дам олади”.
Натижада у ернинг фақат бир қисмини деҳқончилик қилишга қарор қилди. Экин майдонлари экишга яроқли бўлганда, навбат хўжаликнинг қолган қисмига келади. Бахтиёр ўтган йили 83 гектардан 20 гектарни лазерли режалаштириш учун ажратган эди.
Янги технология қўлланилгандан кейин далаларга фақат иккинчи йилдан бошлаб экиш мумкин
Лазерли планнердан фойдалангандан кейинги биринчи йилда унинг фермаси аввалгига қараганда ўн беш фоиз камроқ сув ишлатган. “Бахтиёр” фермер хўжалиги жойлашган Мингбулоқ туманида 2013-йил охиригача 300 гектаргача ерга ишлов бериш режалаштирилган. Бу ҳудудда 16 минг гектардан ортиқ суғориладиган ерларнинг умумий ҳажми билан солиштирадиган бўлсак, бу денгиздан бир томчи демакдир. Бироқ, Задарё ирригатсия тизимлари бошқармаси бош мутахассиси Абдусамат Собировнинг фикрича, бундай технологиялар янада жорий этилса, тупроқни ювиш ва суғориш учун ажратиладиган умумий сув ҳажмининг 15-20 фоизини тежаш ўртача 20 млн. куб метр. Тежаб қолинган ресурслар янги ерларни ўзлаштириш ва далаларни шўрдан самарали тозалашга ё‘налтирилиши вилоятда ҳосилдорликни сезиларли даражада ошириш имконини беради.
Ҳозирча республикадаги барча фермерлар ҳам янги техника сотиб олишга тайёр эмас. Хуллас, Бахтиернинг қўшнилари биринчи ҳосилини йиғиб олгандан кейингина технологияга қизиқа бошладилар.
“Албатта, таваккал қилдим”, дейди деҳқон буғдой ўсаётган бошоқларнинг ўртасида туриб. - Ернинг бир қисми биринчи марта экинсиз қолади, биринчи йилда икки баробар кўп ёқилғи сарфлаш керак эди. Лекин бунга арзийди.
Лазерли текислаш натижасида текисроқ юза ҳосил бўлади. Лазер минораси сирт баландлигини ўлчайди, трактор ҳайдовчисига сигнал узатади. Маълумот тупроқни керакли баландликка кесиб ташлайдиган эр ишлов бериш машинасига ўтади. Хато одатда икки сантиметрдан ошмайди.
Сергей Костйчев, Тошкент, Ўзбекистон
