Ўзбекистоннинг ўсимлик ва ҳайвонот дунёсининг шаклланиши ўзининг географияси ва турли хил табиий шароитлари билан мураккаб эволютсияни ўтказди. Ҳозирги вақтда Оʻзбекистон ҳудуди пасттекислик, чоʻл, чала чоʻл ва даштлардан тортиб тогʻ ва тогʻ олди зоналаригача боʻлган хилма-хил табиий ландшафтлар ва экотизимларга эга боʻлиб, бу ҳудудларда жуда бой биохилма-хилликнинг мавжуд боʻлишига имкон беради.
Оʻзбекистон Республикаси Оʻрта Осиё минтақаси – МДҲнинг оʻрта қисмида (Қозогʻистон, Қиргʻизистон, Тожикистон, Туркманистон, Оʻзбекистон) тахминан 447,4 минг км2 майдонда жойлашган. Оʻзбекистоннинг табиий ландшафтларига инсон фаолияти турлича таʼсир коʻрсатади ва бундай ерлар майдони мамлакат ҳудудининг 82% ни ташкил қилади. Ўзбекистон аҳолиси ўзининг кўп асрлик тарихи давомида ландшафтларни экин майдонларига, аҳоли пунктларига, саноат ва саноат корхоналарига айлантиришга муваффақ бўлди, бу табиий ландшафтлар умумий майдонининг қарийб 18 фоизини ташкил қилади.
Сўнгги пайтларда мамлакат аҳолисининг кўпайишининг табиатга босими сезиларли даражада ошди. Табиийки, аҳоли сони ортган сари эҳтиёж ҳам ошиб боради, унинг фаолияти ҳам ошиб, кенгайиб боради. Биз ахборот бюллетенининг сўнгги сонидаги мақолалардан бирида ёздик. Ва кўпинча бу фаолият инсон муҳитига жуда зарарли таъсир кўрсатади. Ма’лумки, турли мақсадли ва фойдаланишдаги газсизлантирилган ерлар майдонлари кенгаймоқда. Ҳақиқий соғлом табиатни фақат бориш қийин (ёввойи) жойларда кўриш мумкин ва кўпинча бундай жойларни тоғли ҳудудларда сақлаб қолиш мумкин. Лекин одамлар бу ерга ўзларининг иқтисодий фаолияти билан ҳам келишади.
Бугунги кунда Ўзбекистонда ва Марказий Осиёнинг бошқа мамлакатларида ноёб ландшафтлар ва биохилма-хилликни сақлашнинг учта асосий муаммоси мавжуд:
Браконерлик
Ноқонуний яйлов
Дарахт кесиш
Оʻзбекистон тогʻ камарининг бой биохилма-хиллиги ёввойи ҳайвонларни отиш учун барча имкониятлардан фойдаланадиган браконерларни оʻзига жалб қилади, бироқ коʻплаб турлари Оʻзбекистон Қизил китобига киритилган ва уларни овлаш тақиқланган. Бу ҳайвонларни ёъқ қилишда ва уларнинг атроф-муҳитини ва унинг ноёб биологик хилма-хиллигини вайрон қилишда давом этаётган браконерларни тўхтата олмайди.
Тоғ ландшафтлари, шунингдек, катта озиқ-овқат қийматига эга бўлган кенг ўсимликларни ўз ичига олади. Бундай ҳудудлар қўриқланганлиги сабабли бу эрда ўсимликлар сақланиб қолган. Мамлакатнинг коʻпгина ҳудудларида ем-хашак экинлари учун ерлар ва етарли яйловлар етишмайди. Яйлов учун одамлар ўсимликлари мавжуд бўлган ҳар қандай ҳудуддан фойдаланадилар. Масалан, Угом Чотқол миллий богʻи ҳудудига барча яйловлар нотоʻгʻри ишлатилиб, ишдан чиққан айрим ҳудудлардан йирик юк машиналари чорва моллари келиб, кейинчалик қоʻриқланадиган табиий ҳудудга яйловга жоʻнатилади.
Қўриқланадиган ҳудудлар жуда катта; бу ноёб ландшафтларни тўлиқ ҳимоя қилиш ва назорат қилиш чекланган ходимлар туфайли жуда қийин. Бутун ҳудудни доимий равишда патрул қилиш ва босимни ушлаб туриш учун ходимлар этарли эмас.
Бундай ҳолат деярли барча қўриқланадиган табиий ҳудудларда мавжуд - браконерлар ва чорва эгаларининг кучайиб бораётган босимини тўхтатиш учун давлат назорати этарли эмас. Давлат муҳофазасидан ташқари, табиий объектларни муҳофаза қилиш учун қўшимча моделлар керак.
Тошкент вилоятининг Янгиобод қишлоғида тоғ ландшафти мисолида табиий биологик хилма-хилликни сақлашнинг амалдаги модели мавжуд бўлиб, хўжалик юритувчи субект мустақил равишда муҳофаза қилишни та’минлайди. Ушбу табиий ҳудуд Миллий боғ таркибига киради ва дам олиш зонаси ҳисобланади.
Дарага кириш учун муҳофаза режими ўрнатилгандан сўнг, бир неча йил ичида дара ёнбағирларидаги ўт-ўлан ва ёғочли ўсимликлар тикланди. Тоғ эчкилари ва эликлар пайдо бўлиб, кўпая бошлади, энди эса пастроққа тушмоқда. Зарафшон арчасининг ноёб ўрмонларини кесиш тўхтатилди.
Бундай ҳудудларни ҳимоя қилишнинг истиқболли моделларидан бири хавфсизликнинг янги техник воситалари - видеокузатувни жорий этишдир. Ҳозирги вақтда ГЕЖ КГД қоʻриқланадиган табиий ҳудудга туташган жамият ва унинг ходимлари билан биргаликда лойиҳани ишлаб чиқмоқда, унинг доирасида бориш қийин боʻлган ҳудудларни видеомониторинг қилиш учун техник ечимлардан фойдаланган ҳолда ҳудудни муҳофаза қилиш модели синовдан оʻтказилади. босқинчилик ва ҳуқуқбузарлик фактларини аниқлаш мақсадида зонанинг ва дарага кириш жойининг.
Оʻзбекистонда илк бор ушбу лойиҳа шамол/қуёш стансияларининг видеотехникаларни қувватлантириш учун самарадорлигини коʻрсатишга ҳаракат қилади. Кейинчалик ушбу техник ечим мамлакатнинг бошқа муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларида амалга ошириш учун таклиф этилади.
Сизни таклиф этилаётган лойиҳанинг лойиҳа ҳужжати ва бюджети билан танишиб чиқишга ва ўз фикр-мулоҳазаларингизни билдиришга таклиф қиламиз:
