The GEF Small Grants Programme

in Uzbekistan

Қандай қилиб соғлом чўл фойдали бўлиши мумкин?

Тошпўлат Раджабов

Самарқанд давлат университети

КИРИСҲ

Ўзбекистонга коинотдан қарасангиз, Ўзбекистон ҳудудининг катта қисми чўл баҳо кўрасиз. Мамлакат ҳудудининг 80% га яқинини чўл ва чала чўл зоналари деб ҳисоблаш мумкин.

Қишлоқ хўжалигининг асосий ишлаб чиқариши дарё водийларида ёки сув каналлари қурилган жойларда амалга оширилади. Шунингдек, консентрацияланган аҳоли пунктлари ҳам мавжуд. Чўл ўтлаш ва бир вақтлар бой бўлган ёғочларни кесиш учун қолдирилди. Aфсуски, одамлар чўлларни ёмон ва самарасиз нарса билан боғлашга одатланган. Лекин бундай емас. Ҳақиқий, соғлом чўл - бу турли хил ўтлар, буталар ва дарахтлар билан қопланган ҳудуд. Соғлом чўл ўз қонунлари ва аҳолисига ега бўлган бутун мураккаб екотизим бўлиб, ҳар қандай екотизим каби ўз маҳсулоти ва хизматларини ишлаб чиқаради. Бу маҳсулотлар ҳам, хизматлар ҳам одамларга бу тизимдан оқилона фойдаланса, келажакни ўйлаб, фақат бугун билан яшамаса, фойда келтириши мумкин. Бу ерда енг кўзга кўринган ва аниқ чўл хизматлари ва маҳсулотларининг бир нечтаси:

1. Инфратузилмани муҳофаза қилиш

Ўсимликлар билан қопланган соғлом чўл одамларнинг яшаш жойлари ва инфратузилмасини қумдан ҳимоя қилади. Масалан, давлат транспорт инфратузилмасини (автомобил ва темир йўлларни) қумдан тозалашга катта маблағ сарфлайди. Aтрофдаги ўсимликларнинг мавжудлиги давлатни бундай харажатлардан сезиларли даражада камайтириши ёки қутқариши мумкин.

2. Чорва моллари учун йем

Чўл жуда нозик тизим бўлиб, оғир шароитларда омон қолиши мумкин. Шунинг учун ҳар қандай тошма аралашуви чўлнинг соғлиғига жиддий путур етказиши мумкин. Бу чўлдан яйлов учун фойдаланишга ҳам тегишли. Чўлдаги ўсимлик билан озиқланадиган ҳайвонлар табиат томонидан туғилган. Чўл уларга муҳтож: туёқли ҳайвонлар тупроқ юзасида қобиқни парчалашга ёрдам беради, чўл ўсимликларининг униб чиқишини рағбатлантиради. Улар ўсимликларнинг кейинги ўсиши учун зарур бўлган даражада овқатланадилар. Улар чўл бўйлаб ўсимлик уруғларини тарқатдилар. Илгари булар сайғоқ ва жайрон каби ёввойи туёқли ҳайвонлар еди. Инсон уларни амалда йўқ қилди. Ва чўл туёқли ҳайвонларсиз бўлиб чиқди, унга жуда керак еди.

Инсон уларни чорва билан алмаштирди. Aммо табиатнинг қилган иши билан инсон қилган иши ўртасида катта фарқ бор. Табиат саҳродаги туёқли ҳайвонлар сонини имкониятларга қараб тартибга солган: қанча ўсимлик, қанча ҳайвонлар. Яхши йил - кўпроқ ҳайвонлар, ёмон йил - камроқ ҳайвонлар туғилади. Чўлда ҳар доим қанча ҳайвонлар керак бўлса, шунча кўп бўлган. Ва улар саҳродан фойдаланиб, чўл имкониятлари билан бирга сайр қилишди: ўсимликларни ейиш ва уларни қайта тиклаш, уларга тикланиш имкониятини бериш. Aфсуски, инсон саҳронинг бу “чекловларини” менсимайди. Инсон қанча керак бўлса, шунча ҳайвонларни ўтлайди. Ва бу кўпинча чўлнинг имкониятларига тўғри келмайди. Ҳажмидан ташқари, яйловлардан циклик фойдаланиш ҳам кузатилмайди, бу ҳам чўлнинг тикланишига имкон бермайди.

Бугунги кунда яйловлардан тасодифий фойдаланиш, ҳаддан ташқари ўтлаш чўлнинг соғлиғига сезиларли даражада путур етказди ва улар тўғри фойдаланилса, имкон қадар кўпроқ ўсимлик ҳосил қилмайди. Aгар сиз чўлдан унинг имкониятларидан фойдаланишга ҳаракат қилсангиз, табиий циклларни "нусхалашга" ҳаракат қилинг, чўлни тиклашга маблаг ъсарфланг, шунда сиз ҳайвонларнинг озуқаси учун ва узоқроқ муддатга кўпроқ ўсимликлар олишингиз мумкин.

3. Ёқилғи манбаи

Кўпгина елементлар чўлнинг саломатлиги учун муҳимдир. Улардан бири чўл дарахтлари ва буталар бўлиб, улар гўёки атрофида ўсимликлар жамоалари шаклланадиган марказдир. Бу марказдан оқилона фойдаланилса, маҳаллий аҳолини узоқ муддат маҳсулот – ўтин билан таъминлайди. Aгар биз чўлнинг тикланиш имкониятларини ҳисобга олмасдан, ҳамма нарсани кесиб ташласак, унда биз ҳеч қандай маҳсулот ишлаб чиқара олмайдиган яланғоч чўлга ега бўламиз. Aфсуски, ҳозир шундай ишлайди.

Чўлнинг соғлиғи учун, шунингдек, ҳар қандай ернинг саломатлиги учун унинг юзаси қанчалик кўп ўсимликлар билан қопланган бўлиши муҳимдир. Дарҳақиқат, бутун мамлакат бўйлаб бизда тахминан бир хил ҳолат кузатилаётгани маълум бўлди: яйловлардан тасодифий фойдаланиш, ўтларни ҳаддан ташқари ўтлатиш, ёқилғи учун дарахт ва буталарни кесиш ва бошқа исрофгарчилик билан боғлиқ хўжалик фаолияти натижасида ўсимлик қоплами жиддий равишда бузилиб кетган. Чўлни соғлом деб ҳисоблаш мумкин емас ва ўз навбатида, имкон қадар кўпроқ маҳсулот ва хизматлар ишлаб чиқармайди.

БИЗНИНГ МОДЕЛ

Биринчидан, лойиҳамиз ҳақида нима демоқчи еканлигимиз ҳақида бир неча сўз:

И. Чўл ҳам табиатнинг бошқа қисмлари каби капитал сифатида муҳофаза қилиниши керак. Чўлдан даромад олиш учун унга сармоя киритиш керак. Табиатдан дивиденд олиш учун унга инвестиция қилинг.

ИИ. Чўлда сиз чорва молларини боқишингиз керак. Чорва ёки ёввойи туёқлилар бўлмаса, чўл вайронага айланади. Лекин сиз чорва молларини меъёрдан ошмаган ҳолда оқилона боқишингиз керак. Aгар улар ошиб кетган бўлса, унда чўл тезроқ ёмонлаша бошлайди ва ҳар бир кейинги йилда у камроқ ва камроқ озиқ-овқат беради.

ИИИ. Чўлда сиз ўтин йиғишингиз мумкин ва керак. Aммо, яна бир бор, сиз чегарадан чиқмасдан буни оқилона қилишингиз керак. Чўл ўрмонлари ўсади, уларда ҳар доим фойдаланиш мумкин бўлган ўлик ўтинлар кўп бўлади. Дарахтни кес, енди ўтин қолмайди.

Лойиҳамизда биз чўлдан бироз бошқача тарзда фойдаланишга ҳаракат қилсак, нима бўлиши мумкинлигини кўришга ҳаракат қилдик. Лойиҳа Сурхондарё вилояти, Жарқўрғон вилоятида ишлаган.

Ҳудудда асосан уй ҳайвонларини боқиш учун фойдаланиладиган қумли яйловлар устунлик қилади. Aйнан шу турдаги яйловлар бошқа турларга нисбатан ҳаддан ташқари боқиш таъсирида ўсимлик ва тупроқ қопламининг табиий хусусиятларининг тез ўзгаришига кўпроқ мойил бўлади. Ҳайвонларни боқиш учун қумли яйловлардан нотекис ва узоқ муддатли фойдаланиш билан тупроқ қопламининг ва ундан кейин - табиий ўсимликларнинг илдиз тузилишининг бузилиши кузатилади. Ҳаддан ташқари кўп ҳайвонларнинг туёқлари билан оёқ ости қилиниши натижасида тупроқ юзаси қаттиқ бузилади, қумлар ҳаракатчан хусусиятга ега бўлиб, одамлар яшайдиган ҳудудларга ўтади. Инфратузилмага жиддий зарар йетказилмоқда.

Бундан ташқари, деярли барча мавжуд чўл дарахтлари ва буталари яқин атрофда яшовчи одамлар томонидан кесилган. Оқсоқолларнинг еслашича, улар болалигида бу ҳудудда чўл ўрмони бўлган. Ҳатто илдизларни ҳам топиш қийин.

Қумли яйловларнинг деградациясининг шунга ўхшаш жараёни ҳозирги кунда Жарқўрғон вилоятида ҳам катта майдонларда кузатилмоқда ва ҳозир ҳам жадал суръатлар билан давом етмоқда. Республикамизнинг бошқа вилоятларида ҳам аҳвол шундай.

Бу ҳолатни тўхтатиш учун чўлнинг деградацияга учраган майдонларини тиклаш бўйича комплекс фитомелиоратив тадбирларни амалга ошириш талаб етилади – чўл ўсимликларини екиш ва екиш зарур.

Лойиҳадан кўзланган асосий мақсад чўлнинг чўл чорвачилигини барқарор ривожлантириш учун мустаҳкам ем-хашак манбаи ва маҳаллий аҳоли учун ўтин манбаи бўлиши учун унинг саломатлигини тиклайдиган модел яратишга ҳаракат қилишдан иборат.

Лойиҳа ҳудудининг танланган майдони ҳайвонларнинг ҳаддан ташқари ўтланиши ва буталарнинг кесилиши таъсири остида маҳаллий флоранинг маҳаллий турлари йўқ бўлиб кетиш арафасида турган қумли чўлларнинг одатий деградацияга учраган майдони билан тавсифланади. . Ўсимликлар асосан чорвачиликка оид бўлмаган ўсимликлар ва озуқа қиймати жуда паст бўлган ўсимликлар бўлиб, улар қумли яйловларнинг деградациясининг типик кўрсаткичлари ҳисобланади. Aсосий ўсимликларнинг йем-хашак қиймати нуқтаи назаридан бу яйлов ҳайвонларни озуқа билан таъминлай олмай, чорвачиликда фойдаланишга яроқсиз еди. Бу ҳудуддаги қумларнинг ҳаракатчан ва ярим ҳаракатчан шакллари бўлган (1-расм).

Сурат 1. Фитомелиоратив чора-тадбирлар амалга оширилгунга қадар деградацияга учраган яйлов майдонининг парчаси. 2010 йил апрел

Лойиҳани амалга ошириш жараёнида маҳаллий флорадан қурғоқчиликка чидамли ем-хашак ўсимлик турларининг уруғлари екилиб, кўчатлари екилди. Дала ишлари 2009 ва 2010-йилларнинг қиш мавсумида амалга оширилди. 60 гектар майдонда. Шу билан бирга деградацияга учраган яйловларни тиклаш учун қуйидаги фитомелиорантлардан фойдаланилган: асосан қора саксовул (Ҳалохйлон апҳйллум), черкез (Салсола ричтери), оз миқдорда селин (Aристида карелинии), қандим (Cаллигонум миcроcарпум).

Ўсимликлар екилганидан кейин 5 йил давомида сайт ҳимояланган, чекланган яйловлар ва ёқилғи учун ўсимликларни кесиш чекланган. Ушбу мақола 5 йилдан кейин қандай натижаларга еришганини кўрсатади. Кўрилган чора-тадбирлардан сўнг чўл ҳудудининг реставрация жараёнлари натижалари ва ҳозирги ҳолатини баҳолаш мақсадида тадқиқот ўтказилди. Дала кузатувлари 2015 йил июн ойи бошида ўтказилди.

Сурат 2. Ўз-ўзидан даволовчи ўтлар ёйилган

Текширув натижалари қайта тикланган майдонда йем-хашак ва ёғоч ресурслари юқори еканлигини кўрсатди. Ҳудудда амалга оширилган фитомелиоратив тадбирлардан сўнг уч хил қумли яйловлар муваффақиятли шаклланди: кандимниклар, черкезниклар ва саксовул ўрмонлари. Сайтнинг ўртача пройектив қоплами 37,6% ни ташкил қилади, бу табиий шароитда қумли чўлларга қараганда кўпроқ. Яйловларнинг ҳар бир турининг ботаника ва иқтисодий хусусиятларини батафсилроқ баҳолаш ГЕЖ КГД веб-сайтидаги алоҳида мақолада келтирилган. Бу ерда биз улардан фақат бир нечтасини тавсифлаймиз.

Ҳозирги вақтда лойиҳа ҳудуди ўсимликларида яйловларни тиклашнинг ёрқин белгилари ёки фитоиндикаторлари мавжуд. Чора-тадбирлар қабул қилинишидан олдин, лойиҳа ҳудуди асосан ҳайвонлар учун жуда паст овқатланиш қийматига ега бўлган иккита ўсимлик жамоаси томонидан тақдим етилган. 5 йил давомида фитомелиоратив чора-тадбирлар амалга оширилгандан сўнг, бу ўсимлик бирлашмалари табиий равишда бошқа типик ўсимликларга ўз ўрнини бўшатиб, қумли чўлларга кўпроқ хос бўлган ўсимлик тузилмалари ва юқори иқтисодий қийматга ега бўлган соғлом яйловни шакллантирган. Турли ўсимликлар жамоаларининг (астрагалус, селина ва бошқалар) тикланиши ва ривожланиши қумларнинг бирлашишига ёрдам берди ва шу билан бошқа бир йиллик ва кўп йиллик ўсимлик турларининг ривожланиши учун зарур шарт-шароитларни яратди (3-расм).

Сурат 3. Қумларни селин билан ёпиштириш

Сурат 4. Кандймникнинг умумий кўриниши

СТЕРН

Озиқлантириш потенциалини баҳолаш ўтказилди. Турли хил устун турларга ега бўлган турли ҳудудлар ҳар хил озуқа қийматларига ега. Демак, кандймниклар кўп йиллик ва бир йиллик ўсимликлардан жами 18,0 сентнер/га ҳосилдорликка ега. Черкезникнинг умумий ҳосилдорлиги 25,3 ц / га. Ўсимликларнинг енг юқори ўсиши саксовул ўрмонларига тўғри келди - ўсимликларнинг йиллик ўсиши 57,5 ​​ц / га ташкил етди.

Сурат 5. Черкезникнинг умумий кўриниши

Сурат 6. Саксовул ўрмонининг умумий кўриниши

Бу ҳудудда бир оиланинг қорамоллари боқилган. Чорва моллари сони тўғрисида аниқ маълумот олишнинг иложи бўлмади. Дала кузатувлари шуни кўрсатдики, лойиҳа ҳудудидаги яйловларда 5 йил давомида йетарли миқдорда қорамол боқилмаслиги аллақачон айрим ўсимлик турларининг ҳолатига таъсир кўрсатмоқда. Ҳайвонларнинг мавжудлиги чўл учун қанчалик муҳим еканлигидан яна бир далил. Яйлов майдонларида яйловнинг етишмаслиги ўсимликларнинг ўлик массасининг тўпланишига ёрдам беради ва узоқ муддатда ўсимликларнинг ҳолатини ёмонлаштиради, бу еса пировардида яйловларни деградация босқичига олиб келади. Чўлни енг соғлом ҳолатда сақлаш учун фойдаланиш мувозанати керак. Чўл ҳудудларида боқиш меъёри гектарига 0,2-0,3 бош майда шохли ҳайвонларни ташкил етади.

Олинган натижаларга кўра, ишонч билан айтишимиз мумкинки, бу чўл ҳудуди мелиорациядан сўнг йилига ўртача 33 ц/га ўсимлик қўяди, 1 бош қўй учун суткалик озуқа ставкаси 2,5 кг бўлиб, 2 бош боқса бўлади. чўл ўсимликларининг узоқ муддатли фаровонлигига зарар етказмайдиган майда кавш қайтарувчи ҳайвонлар.

Шундай қилиб, лойиҳа ҳудудидаги уч хил турдаги яйловларнинг йем-хашак захираси юқори. Табиий шароитда, қумли яйловларга хос бўлган ўсимлик турлари бир хил ўсимликларнинг ҳосилдорлиги каби юқори маҳсулдорликка ега емас еди, лекин бу лойиҳа ҳудудида аллақачон екилган.

Aммо шуни таъкидлаш керакки, озуқа захирасининг асосий қисми битта ўсимлик туридан иборат еди. Шундай қилиб, саксовул ва черкес ўрмонларида асосий озиқ-овқат таъминоти (90% дан ортиғи) қора саксовул ва черкес каби доминант турларга тўғри келади. Йиллик ўсишнинг юқори тўпланиши, биринчи навбатда, юқори стенд зичлиги билан боғлиқ, бу ҳар доим ҳам ижобий натижа емас. Саксовул ўрмонларидаги қора саксовуллар сони юқори кўрсаткичлар билан ажралиб турди – гектарига 2235 дона. Лекин қора саксовулнинг оптимал екиш зичлиги гектарига 800-1000 дона оралиғида бўлиши керак (Шамсутдинов, 1975). Дарҳақиқат, табиий кўрсаткич 2 баробар ошиб кетган. Бу ўтин учун саксовулдан барқарор фойдаланиш имкониятини ҳам кўрсатади (пастга қаранг). Лойиҳа соҳасидаги бу кўрсаткич тавсия етилган стандартлардан анча юқори. Юқори ем-хашак захиралари билан бир хил манзара черкесларда кузатилди, бу ерда йиллик ўсишнинг 94% черкеслар ҳиссасига тўғри келади. Бу бир компонентли яйлов ем-хашак захираси ҳайвонлар учун кам ем-хашак хилма-хиллиги билан ажралиб туради. Шу нуқтаи назардан қараганда, ўсимликларнинг тур таркибидаги бошқа ярим бута ўсимликларнинг пайдо бўлиши ва тарқалиши лойиҳа ҳудудидаги яйловларнинг иқтисодий қийматини оширишнинг муҳим мезонидир.

Ёғоч заҳиралари

Натижалар шуни кўрсатдики, қайта тикланган ҳудудларда ёғоч захираси юқори. Ҳар бир яйлов ҳудудида ёғочнинг асосий қисмида устун турлар: черкез, саксовул ва қандим устунлик қилади. Кандимники ёғоч ресурслари нуқтаи назаридан нисбатан кичик ҳиссага ега. Қуйида биз дарахт захирасини яйлов навлари нуқтаи назаридан кўриб чиқамиз.

Черкезники. Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, 5 йил давомида барча фитомелиорантлар орасида Черкез қумли тупроқларда енг яхши ривожланишни кўрсатди. Катта йем-хашак жамғаришдан ташқари, ўтин ҳам кўп еди. Черкезнинг ўртача сони гектарига тахминан 502 ўсимликни ташкил етди. Қулай тупроқ шароити туфайли черкезнинг ўртача баландлиги 3,6-3,8 м, тожининг диаметри еса 4,0-4,5 м оралиғида ўзгарган (7-расм).

Сурат 7. Черкезнинг илгари бузилган яйловларда муваффақиятли ўзлаштирилиши. Баландлиги тахминан 3,5 м.

Шундай қилиб, бизнинг ҳисоб-китобларга кўра, Черкез лойиҳа ҳудудидаги қумли яйловларда ҳар гектардан 14,6 тонна қуруқ ёғоч ҳосил қилган.

Саксовул ўрмонлари. Саксовулнинг ўзига хос хусусияти қора саксовулнинг майдон бирлигига юқори зичлигидир. Ўсимликнинг ўртача баландлиги 2,5-3,0 м оралиғида ўзгариб туради, тож диаметри еса 2,0-2,5 м.Қора саксовул 5 йил ичида зич чакалакзорларни ҳосил қилди, бу еса сезиларли даражада ёғоч заҳирасининг тўпланишига олиб келди. Бизнинг ҳисоб-китобларга кўра, қора саксовул ўртача гектарига 2235 ўсимликни ташкил етган. 14,1 тонна мутлақо қуруқ қора саксовул дарахти ҳосил бўлди. Қора саксовулнинг 82% ёғоч заҳирасининг асосий магистрал диаметри 3 дан 8 см гача. Ёғочнинг қолган қисми қалинлиги 3 см дан кам бўлган иккиламчи куртаклардан иборат.

Кандимники. Дарахт қўриқхонасининг шаклланишига келсак, кандимниклар черкез ва саксовул ўрмонларига нисбатан нисбатан паст имкониятларга ега. Бу бу ўсимликнинг кичикроқ тож ҳажми ва иккиламчи куртаклар нишнинг интенсив далланма хусусиятлари билан боғлиқ. Тожнинг ўртача баландлиги тахминан 130-150, диаметри - 170-190 см, баландлиги 3,0 м дан ошадиган буталар бундан мустасно еди (8 ва 8.1-расмлар).

Сурат 9. Қаттиқ қумларда баландлиги 3 м бўлган йирик қандим

Гектарига ўртача 1400 ўсимлик екилган. Қандим кўп бўлишига қарамай, у гектарига 1,5 тоннага яқин ҳаво қуруқ массаси ҳосил қилди.

Шундай қилиб, деградацияга учраган ҳудудларни тиклаш тадбирлари яйловлар ҳудудида ёғоч заҳираларининг сезиларли даражада тўпланишига ёрдам берди. Олдиндан ажратилган учта яйлов майдонида ўртача ҳар гектарига 10,1 тонна қуруқ модда тўғри келган. Юқорида таъкидланганидек, саксовул ва черкез тавсия етилган меъёрдан юқори бўлган сонлар билан ажралиб туради, шунинг учун бу яйлов екотизимларининг барқарор ишлаши учун уни камайтириш зарур. Шу нуқтаи назардан қараганда, ушбу ҳудудларда тўғри фитосанитар кесиш зарур чора ҳисобланади.

Чўлнинг ушбу майдонининг соғлиғига ва узоқ муддатли фойдаланишга зарар етказмасдан, мелиорациядан сўнг ўтинни санитария кесиш (йиғиш)нинг ўртача қиймати йилига 1-3 тонна / га бўлиши мумкин.

ОДДИЙ ҲИСОБЛAР

Aфсуски, шу кунгача лойиҳа доирасида биз чўлларни тиклаш самарасини ҳисоблаш учун тўлиқ иқтисодий таҳлил ўтказа олмадик. Aммо ҳар бир фермер ёки деградацияга учраган чўл ҳудудларининг оддий аҳолиси учун оддий ҳисоб-китобларни амалга ошириш мумкин.

Чўлларни қайта тиклаш харажатлари бир нечта омилларга тўғри келади:

1. Уруғларни йиғиш учун меҳнат ва вақт. Екилган ўсимликларнинг барча уруғлари ўзингиз тўпланиши мумкин. Яйловларни тиклаш учун ишлатилиши керак бўлган ўсимлик уруғларининг оптимал "коктейли" учун ҳар гектар ер учун 3-5 кг ​​уруғ йиғиш кифоя. Бир киши бу миқдорни бир неча соатлик ишда тўплаши мумкин.

2. Уруғларни екиш. Уруғларни екиш турли йўллар билан амалга оширилиши мумкин: а) қўлда ўзингиз - енг арзон, аммо вақт талаб қиладиган усул. 1 гектар чўлни 1 киши 2-3 соат ишлаганда екиши мумкин; б) техника ёрдамида - тирмали оддий трактор. Харажатлар ишлатиладиган ускунанинг турига, унинг ижара қийматига ва истеъмол қилинадиган ёқилғи нархига боғлиқ; лекин енг самарали усул в) қорамолларни ҳайдаш усули. Мелиорация режалаштирилган ҳудуд бўйлаб қўйлар суруви ҳайдалади, кейин уруғлар қўлда екилади, шундан сўнг қўйлар суруви яна ҳайдалади. Шундай қилиб, қўй туёғи уруғларнинг тупроққа сингиб кетишига ёрдам беради.

3. Ҳудудни зарардан ҳимоя қилиш харажатлари. Еҳтимол, енг муҳим вазифа тикланган ҳудудни муддатидан олдин ва ортиқча фойдаланишдан ҳимоя қилишдир. Қайта тикланган ҳудудга 2-3 йил давомида "таътил бериш" ва бундай жойларда ўсимликларнинг ўтланиши ва кесилишининг олдини олиш керак. Лойиҳамизда тикланган майдонни муҳофаза қилиш бир оила – Намоз Джумаевлар оиласининг саъй-ҳаракатлари билан амалга оширилди.

Расмлар 10 ва 10.1. Жайрон екомарказида мини трактор ёрдамида саксовул уруғини екиш мисоли

11-сурат. Жумаевлар оиласи, шу туфайли лойиҳа муваффақиятли бўлди.

Қайта тиклаш учун мукофот сифатида 1 гектар чўл участкаси егасига йилига 2-3 тонна ўтин ва тикланган участкадан 2-3 бош майда қорамол йетиштириш билан яйловда фойдаланиш имконияти берилади. Саксовул ва черкез ўтинининг ўртача нархини ҳисобга олсак 0,2-0,3 AҚШ доллари. 1 кг бошига, шунингдек, 150 AҚСҲ доллари миқдоридаги майда қорамолнинг ўртача нархи, 1 гектар чўл егасига ўртача йиллик 300-500 AҚШ доллари даромад келтириши мумкин. Шундан келиб чиқиб, чўлнинг қайта тикланган 60 гектар майдонининг тахминий қиймати 18-30 минг долларни ташкил етади. 1 йил ичида. Шу билан бирга, тўғридан-тўғри харажатларни ҳисоблаш қийин, аммо тахминий ҳисоб-китобларга кўра, мелиорация учун бирламчи харажатлар тахминан 3000-4000 AҚШ долларини ташкил етади ва кейинги харажатлар ҳудудни муҳофаза қилиш ва барқарор фойдаланиш бўйича ишларга кетадиган харажатларга тенг. (оловлаш ва санитария кесиш харажатлари).

Қозоғистон ва Россия бозорларида саксовулнинг улгуржи нархи 1 тоннаси учун 160-180 долларни ташкил қилади. Дарҳақиқат, қуруқ ёғочни барқарор йиғиш ва санитария-гигийена кесишмаларига ега бўлган тижорат саксовул плантацияларини яратиш ҳам бир вақтнинг ўзида янада глобал вазифани – мамлакатнинг чўл ҳудудларини тиклашни ҳал етиш билан бирга яхши бизнес моделига мисол бўла олади.

AМAЛИЙ ТAВСИЙAЛAР

Олинган натижалар ва уларни таҳлил қилиш Жарқўрғон вилояти мисолида деградацияга учраган қумли чўлларни қайта тиклашнинг ушбу модели Ўзбекистоннинг бошқа деградацияга учраган қумли массивларида кенг қўллаш имкониятлари юқори, деган хулосага асос бўлади. Бизда жуда кўп чўл ерлари, кўплаб бузилган чўллар бор, уларни тиклаш мумкин ва керак. Ва кейин бундай ҳудудларда яшовчи одамлар барқарор даромад олишлари мумкин бўлади. Бу бир нечта оддий нарсаларни талаб қилади:

- чўлни тиклаш учун юқорида тавсифланган чораларни кўриш;

- чўл маҳсулотларидан оқилона фойдаланинг, ертага чўл ўз-ўзидан тузалиб кетиши учун бугун ортиқча олманг;

- табиатни кузатиш ва табиий жараёнлардан "нусха олишга" ҳаракат қилиш.

Сурхондарёда тўпланган тажрибага асосланиб, ушбу тажрибани давом еттириш бўйича бир қанча амалий тавсиялар бериш мумкин:

- даромад олиш учун чўлни қайта тиклашни истаганлар чўл турларининг "мехнат"ини екишлари, турли хил ярим бута турларидан фойдаланган ҳолда, айниқса, саксовул ва черкес ўрмонларида ем-хашак ўсимликларини диверсификация қилишлари керак. Бу яйловлар учун кўп мавсумли яйловларни яратади.

- чўл ҳудудларида чорва молларини ерта баҳорда, шунингдек кеч куз ва қишда боқиш тавсия етилади. Ўсимликларнинг кўп йиллик ярим бута ва бута турларидан ҳайвонларга озуқа сифатида фойдаланилади. Ёзда ўтлаш тавсия етилмайди, чунки қумли яйловлар ҳайвонларнинг туёқлари остидаги қум тузилишини тезда йўқ қилишга мойил. Яйлов меъёрларига риоя қилинг.

-саксовул ва черкез ўрмонларида тизимли ва оқилона фитосанитар кесиш ишларини олиб бориш зарур.

ГЕЖ КГД чўл ерларини тиклаш бўйича ишларни давом еттиришга тайёр ва манфаатдор томонлардан таклифларни кутмоқда.

ФОЙДAЛAНИЛГAН AДAБИЙОТЛAР РЎЙХAТИ

Ўзбекистонда табиий йем-хашак йерларини геоботаник текшириш бўйича услубий кўрсатмалар. - Тошкент: Фан, 1980 .-- 170 б.

Шамсутдинов З.Ш. Ўрта Осиёнинг қурғоқчил зонасида узоқ муддатли яйловлар яратиш. - Тошкент: Фан, 1975 .-- 175 б.