Энергия бозорида кўмир ва газнинг, транспорт бозорида нефтнинг ҳукмронлиги ниҳоясига етмоқда. Дунё шамол ва қуёш энергиясини ишлаб чиқаришга тобора кўпроқ ўтмоқда.

Жаҳон энергия истеъмолининг 80% дан ортиғи углеводородлар - нефт, табиий газ, кўмир ҳиссасига тўғри келади. Улар электр энергиясини ишлаб чиқаришда ҳам устунлик қилади - дунёдаги электр энергиясининг тахминан 70% қазиб олинадиган хом ашё ҳисобидан таъминланади. Аммо бугунги кунда янги ўйинчи энергия бозорида фаол равишда ўзини намоён қилмоқда, анъанавий энергия манбаларини сиқиб, кейин кўмишни ваъда қилмоқда. Гап “муқобил” тоифасидан чиққан, энергия бозорининг асосий, асосий секторига айланган қайта тикланадиган энергия ҳақида бормоқда. 2014-йилда Европа Иттифоқида энергия қувватларининг соф ўсишининг 100% қайта тикланувчи энергия манбалари ҳисобига тўғри келганини та’кидлаш кифоя. Ва ҳатто узоқ вақт давомида, сўнгги 15 йил ичида, Эвропанинг қайта тикланадиган энергия ўсиши бўйича биринчи ўринни эгаллади.

Россияда ҳали ҳам РЕС кўмир ёки газга асосланган электр энергиясини ишлаб чиқаришнинг анъанавий усулларидан анча қимматроқ деган фикр мавжуд. Бу энди бундай эмас. Замон тез ўзгармоқда. 2015 йил ноябр ойида Лазард инвеститсия банки АҚШнинг энергетика иқтисодига оид яна бир тадқиқотини эълон қилди "Енергия таҳлилининг даражали нархи - 9.0". Матбуотимизда қайта тикланадиган энергия манбаларининг “юқори баҳоси ва субсидиялари” ҳақида ўқишга одатланган четдан кузатувчилар учун бу ишларнинг натижалари шов-шувли туюлиши мумкин. Биринчи навбатда шамол ва қуёш энергиясини ўз ичига олган "янги қайта тикланадиган энергия манбалари" электр энергиясини ишлаб чиқаришнинг энг арзон усулларидир.

Электр энергияси ишлаб чиқариш таннархи субсидияларсиз

Юқоридаги рақамлардан келиб чиққан ҳолда, фақат газ ишлаб чиқариш (комбинатсияланган газ айланиши) қайта тикланадиган энергия манбалари билан рақобатлаша олади, бу АҚШда янги қувватларни ишга тушириш бўйича статистик маълумотлар билан тасдиқланади. Америка бозорида ўзининг арзон газининг кўплиги янги газ билан ишлайдиган электр стантсияларини яратишга ёрдам беради. Шу билан бирга, уларни 2015 йилда фойдаланишга топшириш ҳажми шамол ва қуёш энергиясидан ҳам паст. Шамол энергиясини газ электр энергиясидан анча паст нархларда етказиб бериш бўйича улгуржи узоқ муддатли шартномалар тузиш ҳолатлари қайд этилган. Американинг Хcел Энергй компанияси шамол энергиясини бир МВт/соатига 25 доллардан сотиб олади, худди шу шартлардаги шартномалар бўйича газ электр энергияси эса МВт/соат учун тахминан 32 доллар туради ва товар бозорларидаги нархларнинг ўзгаришидан қўшимча суғурталанади. Эътибор беринг, шамол электр энергияси учун бундай нархлар Россиянинг улгуржи бозоридаги электр энергиясининг нархи билан таққосланади.

Кўмир ишлаб чиқариш юқори ўзига хос капитал харажатлари, узоқ қурилиш тсикли билан боғлиқ ва энг муҳими, иқлим сиёсатининг ортиб бораётган аҳамияти туфайли хавф остида. Иссиқхона газларини чиқариш бўйича энг ифлос хомашё ҳисобланган кўмир аста-секин кечаги куннинг ёқилғисига айланиб бормоқда.

Қайта тикланадиган энергия манбаларидан электр энергиясини ишлаб чиқаришнинг беқарорлиги электр тармоғига оғриқсиз интеграцияга қаратилган бир қатор чора-тадбирларни талаб қилиши мумкин. Шу сабабли, скептиклар энергия нархини ҳисоблашда ушбу харажатларни ҳисобга олиш кераклигини таъкидлайдилар. Лазард бундай интеграция харажатларини 2-10 МВт соатга баҳолайди. Шу билан бирга, шуни таъкидлаш керакки, бундай чора-тадбирлар ва тегишли харажатларга бўлган эҳтиёж фақат "интервалли" ишлаб чиқаришнинг сезиларли ҳажмлари ва бошқа томондан, тармоқнинг ривожланмаганлиги билан юзага келади. Мисол учун, Германиянинг энг йирик тармоқ оператори 50 Ҳерз (ва у буни ҳаммадан яхшироқ кўра олади) электр тармоғи ҳеч қандай қўшимча сақлаш мосламаларидан фойдаланмасдан қуёш ва шамол ишлаб чиқариш улушини 70% "ўзлаштириши" мумкинлигини таъкидлайди.

Нархларнинг рақобатбардошлигига РЕС томонидан турли бозорларда турли вақтларда эришилади. Хитойда кўмир ишлаб чиқариш ҳали ҳам арзонроқ, газ ишлаб чиқариш эса шамол ва қуёш энергиясидан қимматроқ. Блоомберг Неw Энергй Финанcе нашри хабарига кўра, Германия ва Буюк Британияда шамол энергияси аллақачон кўмир ва газ ишлаб чиқаришдан арзонроқ.

Шамол энергетикаси глобал энергетика секторининг асосий тармоғига айланди. Европа Иттифоқи, АҚШ, Хитойда 2014 ва 2015 йилларда янги энергия қувватларини ишга тушириш ҳажми бўйича етакчи ўринни эгаллайди. Европа Иттифоқида сўнгги 15 йил ичида шамол энергетикасида бошқа электр энергетика соҳаларига қараганда кўпроқ қувват ўрнатилди. Қуёш энергияси шамолнинг пошнасида жойлашган бўлиб, у ўн йил уфқда электр энергиясини (ЛCОЕ) ишлаб чиқариш қиймати бўйича шамол ишлаб чиқаришдан ошиб кетиши мумкин. Қуёш энергияси (аниқроғи, унинг асосий, фотоволтаик сектори) оддий муҳандислик ва қисқа қурилиш муддати билан ажралиб туради.

Замонавий

Янги фотоволтаик стантсия, аслида, қутига асосланган одатий ечим бўлиб, уни амалга ошириш минимал тайёргарлик ва қурилиш ишлари тўплами билан боғлиқ. Европадаги энг йирик, яқинда Францияда тармоққа уланган, қуввати 300 мегаватт бўлган Cестас қуёш электр стансияси атиги бир йил ичида лойиҳалаштирилган ва қурилган. Бундан ташқари, қуёш энергияси шамол билан солиштирганда, "ўрганиш" учун катта имкониятларга эга - оммавий ишлаб чиқаришни янада ошириш ва фотоволтаик модулларнинг самарадорлигини ошириш ҳисобига хусусий капитал харажатларни камайтириш. Албатта, шамол энергияси ҳам янада арзонлашади, лекин бу ерда салоҳият унчалик юқори эмас.

Шундай қилиб, яқин келажакда қуёш ва шамол генерациясининг яққол устунлиги билан янги энергия структураси шаклланади, бу табиий шароитлари (қуёш ва шамол салоҳияти) бўлган ҳудудларда ҳукмронлик қилади. Шунга кўра, электр энергияси ишлаб чиқариш учун қазилма хом ашёлардан фойдаланиш камаяди. Биринчи қурбон, биз таъкидлаганимиздек, кўмир бўлади, у углерод солиғи ва ҳатто баъзи бозорларда тўлиқ тақиқ кўринишидаги чекловларга дучор бўлиши мумкин.

Табиий газ тақдири сўроқ остида. Тўрт йил олдин Халқаро энергетика агентлиги (ИЕА) "табиий газнинг олтин даври" деб эълон қилган бўлса, бугунги кунда оптимизм пасайган. Қўшма Штатларда газ иншоотлари қурилмоқда, аммо Германия, Ҳиндистон ва Хитойда деярли ҳеч қачон фойдаланишга топширилмаган, бу эрда улар чиқаётган кўмирни алмаштириш учун мўлжалланган. Ушбу бозорларда "кўк ёқилғи" иқтисод нуқтаи назаридан бошқа ишлаб чиқариш усулларига - хом ашё учун арзон нархларда ҳам ютқазади.

Нефт деярли ҳеч қачон электр энергиясини ишлаб чиқариш учун ишлатилмайди, шунинг учун қайта тикланадиган энергия манбаларини ривожлантириш нефт бозорига бевосита таҳдид солмайди. Хавф бошқа томондан келади. Бугунги кунда дунёда ишлаб чиқарилган нефтнинг 60% дан ортиғи транспорт соҳасида ёқилади. Шу боис, келажакда муқобил транспорт технологияларининг ривожланиши қора олтинга талабнинг пасайишига олиб келади.

Қайта тикланадиган энергия катта бизнесга айланди ва бутун дунё бўйлаб тахминан 8 миллион кишини иш билан таъминлайди. Биргина 2014 йилнинг ўзида қайта тикланадиган энергияга ё‘налтирилган инвеститсиялар ҳажми 310 миллиард долларни ташкил этди.Тоза энергиянинг машҳурлиги энергетика тармоғининг ўзидан ҳам анча ошиб кетди. Юзлаб компаниялар, шу жумладан энергетика билан бевосита боғлиқ бўлмаган йирик ТМКлар қайта тикланадиган энергияга содиқлигини эълон қилади. РЕ100 глобал ташаббуси мавжуд. Ушбу қисқартма "100% қайта тикланадиган энергия" деган маънони англатади. Иштирокчилар орасида ИКЕА, Жоҳнсон & Жоҳнсон, Голдман Сачс, Гоогле, Ҳ&М, Марс, Миcрософт, Нике, Унилевер ва бошқалар бор. Корпорациялар ўзларининг кундалик фаолиятида фақат тоза энергиядан фойдаланиш бўйича ихтиёрий мажбурият оладилар. Мисол учун, ИКЕА 2020 йилга келиб ўзини 100% қайта тикланадиган электр энергияси билан таъминлаш мажбуриятини олади.

Қайта тикланадиган энергия манбаларидан фойдаланиш мажбуриятлари ҳар доим ҳам компаниянинг қайта тикланадиган электр энергияси билан ўзини тўлиқ таъминлашини англатмайди (масалан, томга қуёш модулларини ўрнатиш орқали). Шундай қилиб, 2007 йилдан бери Гоогле "иқлимга бетараф" компания ҳисобланади. Шу билан бирга, у ўзини қайта тикланадиган энергия манбалари билан электр энергияси билан 30% таъминлайди. Иқлим бетарафлигига бутун дунё боʻйлаб Гоогле истеʼмолига жавоб берадиган энергия ишлаб чиқарадиган қайта тикланадиган энергия активларига сармоя киритиш орқали эришилади.Капиталлашув боʻйича дунёдаги энг қиммат корпорация боʻлган Аппле, Шимолий Америкадаги операциялари ва бутун дунё боʻйлаб маʼлумотлар марказларини 100% тоза электр энергияси билан таʼминлайди. Аппле компаниясининг глобал энергия харажатларида қайта тикланадиган энергия манбалари бугунги кунда 87% ни қоплайди.

Бу мисоллар, албатта, жамоатчиликнинг катта э’тирофига сазовор бўлади, жамоатчилик фикрини шакллантиради ва натижада қайта тикланадиган энергия манбаларини янада ривожлантиришни рағбатлантирувчи сиёсий қарорларга та’сир кўрсатади.

Россияда корпоратив даражада қайта тикланадиган энергия манбаларидан фойдаланиш ҳали ҳам машҳур эмас. Бу нисбатан арзон қазилма хом ашё ва электр энергиясининг мавжудлиги, рус технологияларининг этарли даражада ривожланмаганлиги ва шунга мос равишда ускуналарнинг юқори нархи билан боғлиқ. Шу билан бирга, жанубий ҳудудлардаги кичик бизнес сегментида қуёш энергиясидан фойдаланиш жуда талабга эга - айниқса, агар корхона электр ва газ таъминоти тармоқлари билан таъминланмаган ҳудудларда ишлаётган бўлса.

Қайта тикланадиган энергия манбалари Россия энергетика соҳасида янада фаол ривожланмоқда. Асосий ўйинчи Ренова компаниялар гуруҳи бўлиб, унинг компаниялари мамлакатда фотоволтаик модуллар ишлаб чиқариш бўйича биринчи заводни (Руснано иштирокида), қуёш электр стансияларини (ГЕС) очган ва уларни бошқарган. 2019-йил охиригача 280 МВт қувватга эга қуёш электр стансияларини қуриш бўйича янги лойиҳалар аллақачон шакллантирилган.

Шамол энергетикасининг ривожланиши ҳали дастлабки босқичда. Ускуналар ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштириш бўйича пухта ишлаб чиқилган режалар мавжуд, шу билан бирга, бугунги кунга қадар 2016 йилда қурилиши мўлжалланган 35 МВт қувватга эга шамол электр стансиясининг фақат битта лойиҳаси танлаб олинган. Қайта тикланадиган энергия манбаларини ривожлантириш бўйича кейинги режалар жуда оддий - 2024 йилга келиб 6 ГВт қувват ишга тушиши керак қуёш, шамол ишлаб чиқариш ва кичик ГЕСлар жами (Хитойда бу вақтга келиб улар юз баравар кўп бўлади). Шу билан бирга, Россия хомашёсининг ўзига хос хусусиятларини, шунингдек, бозорда ортиқча энергия қувватларининг мавжудлигини ҳисобга олиш керак.

Россияда амалда бўлган қайта тикланадиган энергия манбаларини қўллаб-қувватлаш бўйича чора-тадбирлар уларни ривожлантириш, шу жумладан тегишли ускуналарни маҳаллий ишлаб чиқариш учун имкониятлар яратади. Шу билан бирга, мақсадли чора-тадбирлар бутун атроф-муҳитнинг камчиликларини тўлиқ қоплай олмайди. Капиталнинг юқори нархи ва молиявий ресурсларнинг этишмаслиги Россиянинг саноат ривожланишига, шу жумладан энергетика саноатига тўсқинлик қилади.

Россияда амалда бўлган қайта тикланадиган энергия манбаларини қўллаб-қувватлаш бўйича чора-тадбирлар уларни ривожлантириш, шу жумладан тегишли ускуналарни маҳаллий ишлаб чиқариш учун имкониятлар яратади. Шу билан бирга, мақсадли чора-тадбирлар бутун атроф-муҳитнинг камчиликларини тўлиқ қоплай олмайди. Капиталнинг юқори нархи ва молиявий ресурсларнинг этишмаслиги Россиянинг саноат ривожланишига, шу жумладан энергетика саноатига тўсқинлик қилади.