Мумкин бўлган жойларда, биз юқорида айтиб ўтган эдик, эр доимий равишда ўсимлик билан қопланган бўлиши керак, бу унинг самарали функтсияларини ёъқотмайди. — Ўтиннинг бунга нима алоқаси бор? - деб сўрайсиз.

Ўзбекистон аҳолиси 2016-йил 1-июл ҳолатига кўра деярли 32 миллион киши эди [1] ва турли ҳисоб-китобларга кўра, 2050-йилгача ўсишда давом этади. Аҳолининг деярли ярми (49%) қишлоқ жойларда истиқомат қилади. энергия манбаи (иситиш ва пишириш учун) ўтиндир. Бошқа энергия манбаларининг жойлашуви ва мавжудлиги шароитларига қараб, биомассанинг (ўтин, гўнг) улуши қишлоқ аҳолиси томонидан истеъмол қилинадиган энергиянинг 35% дан 85% гача. Бошқача айтганда, мамлакатимизда қарийб 16 миллион киши энергиянинг 50 фоиздан ортиғини ўтин ёқиш ҳисобидан олади.

Ўтин нима? Ўтин - бу иситиш ва пишириш учун ёқилғи сифатида фойдаланиш учун кесилган собиқ дарахтлар ва буталар. Ўрмонларни ташкил этувчи, тупроқни ўсимликлар билан қоплаган ва иссиқлик энергиясига ва охир-оқибат, уйни иситадиган ёки овқат пишириладиган печнинг мўридан тутунга айланган дарахтлар, буталар бор эди.

Афсуски, Ўзбекистон ҳам бу тендентсиядан мустасно эмас. Мамлакатимизда ўрмонларнинг кесилиши билан боғлиқ вазият таҳдид солмоқда: илгари ўрмонлар бўлган жойда ҳозир чўл бор. Лойиҳамиз ҳудудларидан бирида оқсоқоллар кичиклигида қишлоқ яқинида ўсадиган саксовул ўрмонларига югуришдан қўрқишганини эслайдилар – улар жуда зич ва қанча ҳайвонлар бор эди. Ҳозир қишлоқнинг ёнида кекса дарахтларнинг илдизи ҳам ғойиб бўлган чўл бор. Айдар-Арнасой қирғоғида эса Писталитау деган тоғ тизмаси бор, бу "писта билан қопланган тоғлар" деган маънони англатади. Ва улар ҳақиқатан ҳам у эрда эдилар. Ҳозир у ерда битта дарахт ҳам ё‘қ. Ва шунинг учун, афсуски, бутун мамлакат бўйлаб.

Оʻсимликлардан холи ён багʻирлари. Жиззах вилояти Фориш тумани

Бу ҳалокатли вазиятни тўхтатиш керак. Дарахт ва буталарни кесиш қанчалик муҳим? Бу шунчаки эстетик муаммо бўлиб туюлади. Лекин бу умуман шундай эмас. Ўсимликларнинг ёъқолиши мамлакат ривожланишига бевосита таъсир қилади. Ўрмонларни кесиш ва ўсимликларни ёъқотиш кўп сабабларга кўра хавфлидир:

• Ўрмонлар ва унинг ўсимликларини ёъқ қилиш орқали биз улардан тўғридан-тўғри маҳсулот олиш базасини ёъқ қилмоқдамиз - одамлар ёнғоқлар, резаворлар, мевалар, қўзиқоринлар, доривор ўтлар, ёғочлар, чорва учун озуқа ва маҳаллий аҳоли учун муҳим бўлган бошқа маҳсулотлардан маҳрум бўламиз. Агар ўрмон бўлмаса, бу маҳсулотлар ёъқ, демак, бу маҳсулотларга боғлиқ бўлган маҳаллий аҳоли камбағал.

• Ўсимликларни ёъқотиб, биз сув оқимини бутунлай ўзгартирамиз, уни эр остидан ер остига ўтказамиз. Бу эса қишлоқ хўжалигига катта зарба. Ўсимликлар сувнинг ёғингарчиликдан тупроққа ва орқага ўтишида жуда катта функтсияни бажаради. Агар ўсимлик бўлмаса, сув тупроққа сингиб кетмайди, лекин тупроқни намлик билан тўйинтирмасдан тезда тупроқ юзасига (юзаки оқим) тушади. Қандай таҳдид? Бу, биринчи навбатда, қишлоқ хўжалиги учун сув балансининг жиддий ўзгариши, тупроқ унумдорлиги ва ерларда этиштириладиган экинларнинг ҳосилдорлигига путур этказиши кўринишида жуда катта оқибатларга олиб келади. Сув балансидан ташқари, оқим сув эрозиясини ҳам оширади, бу ҳам унумдор тупроқ қатламини ювиш орқали тупроқнинг деградатсиясига ёрдам беради. Дарҳақиқат, биз тупроқдаги экинларни этиштириш учун сув балансини ва намлик миқдорини бутунлай ўзгартирамиз. Бу мамлакатимизнинг озиқ-овқат ва иқтисодий хавфсизлиги учун узоқ муддатли таҳдидли оқибатларга олиб келади.

• Сув балансининг ўзгариши ва ер усти оқимларининг кўпайишининг ўзига хос оқибатларидан бири бу табиий офатлардан зарар кўриш – қисқа вақт ичида ер усти сувлари оқимининг ҳажми ва тезлигининг ошиши, кейинчалик қурғоқчиликдир. Қачон

• ёғингарчилик тушади, сув ўсимликлар томонидан ушланмайди, тупроқ томонидан сўрилмайди, лекин тез оқимда эр усти сув артерияларига оқади. Сел оқимлари, кўчкилар, кейинги қурғоқчиликлардан кўрилган зарар миллионлаб долларларни ташкил қилиши мумкин.

• Ўсимликларнинг ёъқолиши маҳаллий аҳоли учун ҳам муҳим ижтимоий аҳамиятга эга. Уй ишларининг асосий қисмини аёллар ва болалар бажаради. Ёқилғи тақчиллиги шароитида уйни иситиш ва пишириш учун ўтин топиш жараёни кўпроқ вақт талаб этади, бу вақтни таълим ва бошқа фойдали ишлардан узоқлаштиради. Ўқиш, тикувчилик, ота-оналар ёки болалар билан суҳбатлашиш ёки нима бўлишидан қат’ий назар, одамлар ёқилғи йиғиш учун вақт сарфлашлари керак. Кўпинча ҳар қандай ўтин иситиш, ҳатто яшаш учун ишлатилади, бу жуда кўп тутун билан ёнадиган нам ўсимликларни англатади. Бу эса тутундан нафас олишга мажбур бўлган одамлар, айниқса, аёллар ва болалар саломатлигига салбий та’сир кўрсатмоқда. Аҳолининг соғлиғининг ёмонлиги, билимсизлик, тенгдошлар, ота-оналар билан вақт ўтказмаслик ва бошқалар мамлакат тараққиётига қандай та’сир кўрсатаётгани ҳақида гапиришнинг ҳожати ё‘қ.

• Дарахт ёки бутани кесиш орқали биз ҳайвонлар, ҳашаротлар ва бошқа ўсимликларнинг яшаш жойларини ё‘қ қиламиз. Ва уларнинг ролини бутун экотизим барқарорлиги учун ортиқча баҳолаш қийин. Агар ҳайвонларнинг қийматини оддий одамга тушунтириш қийин бўлса, лекин чанглатувчиларнинг ҳосилдорликка таъсири, эҳтимол сиз тушунишингиз мумкин. Чанглатувчилар яшайдиган ўсимликлар ёъқ, чанглатувчиларнинг ўзи ёъқ, демак, ҳосил ёъқ.

• Барча ўсимликлар атмосферадан, газ ҳолатидан углеродни ушлайди ва уни ўзининг биомассасига айлантиради, углеродни сақлайди. Унинг атмосферага чиқарилишига ёъл қўймаслик жуда муҳим - бу муҳим вазифадир

иқлим мувозанатини сақлаш жараёнлари.

• Дарахтлар шунчаки кислород ҳосил қилади;

• Ва бошқа кўплаб ҳаётий функтсиялар.

Одамларнинг ўтин учун дарахтларни ва бошқа ҳар қандай ўсимликларни кесиш жараёни тушунарли. Табиийки, мамлакат аҳолиси ўсиб бормоқда ва жуда тез ўсиб бормоқда. Ҳар бир оила, ҳар бир хонадон уйни иситиш, овқат тайёрлаш керак. Энергия таъминоти эса аҳолининг ёқилғига бўлган талабининг бунчалик ўсишига мос келмайди. Албатта, одамлар ўтин учун ўсимликларни кесишади. Одамлар фақат кесишганлиги сабабли, улар эвазига ҳеч нарса экмайдилар, чорва молларининг кўплиги табиий янгиланиш жараёнига ёъл қўймайди, биз тобора кўпроқ ўсимликларни ёъқотмоқдамиз, мамлакатимиз ўрмонларини ёъқотмоқдамиз.

НИМА ҚИЛИШ КЕРАК? Муаммони ҳал қилишнинг қандай ёъллари бор?

ПМГЕФ вазиятдан чиқишнинг оддий ё‘лини таклиф этади. FIREWOOD - бу мутлақо эътиборга олинмайдиган, қайта тикланадиган энергия манбаи. Ҳаммаси оддий. Ўсимликлар ҳаёт давомида атмосферадаги углеродни тортиб олади ва уни биомассага айлантиради, биз ундан ёқилғи сифатида фойдаланишимиз мумкин. Шундай қилиб, ўтин учун ўсимликлар ўсадиган бўлсак, биз аслида атмосферадан углеродни олиб, ўтинни ёқиш пайтида уни қайтариб берамиз. Агар сиз қанча ишлаб чиқарсангиз, у ҳолда сиз нейтрал углеродсиз ва ортиқча углеродни атмосферага чиқармайсиз. Бу сизнинг иқлимий нейтрал эканлигингизни англатади. Сиз глобал экотизимга таъсир қилмасдан "тоза", "яшил" энергия ишлаб чиқарасиз. Аммо бунинг учун табиатдан ёғочни олиш керак эмас, у эрда яна ўсади деб умид қилиш керак. Ва бу ёғочни ўзингиз ўстиринг.

ўсимликлар ёъқ бўлса, ҳайратланарли ландшафт

Бунинг учун ҳукуматнинг шошилинч қарорлари, субсидиялар ёки янги қонунлар ёки бу муаммони ҳал қилиш учун пул керак эмас. Сиз қилишингиз керак бўлган ягона нарса - буни шундай қилиш. Ҳар ким ўзи учун ўтин етиштирсин. Ва кейин ҳаммамиз биргаликда бу муаммони ўзимиз ҳал қила оламиз!

Биз қишлоқда яшовчи барча одамларга, мактаблар, коллежлардаги барча ўқитувчилар ва ота-оналарга мурожаат қиламиз!

Келинг, барчамиз ўзимизда ва фарзандларимизда оддий одатни ривожлантирайлик - ўзингиз "ёғоч" экинг. Бир хонадонга йилига ўртача 3-7 м3 ўтин керак бўлади. Бу тахминан 3-5 этук дарахт. Агар ҳар бир киши йилига 5 та дарахт экса, ҳар бир оила ёввойи ўсимликларни кесмасдан ўзини ўтин билан таъминлаши мумкин. Шундай қилиб, биз ёввойи ўсимликларни сақлаб қоламиз ва, эҳтимол, у ҳам ўз-ўзини даволаш имкониятига эга бўлади.

Лекин сиз бир йил эмас, балки ҳар йили экишингиз керак, кейин эса дам олишингиз керак. Ҳар йили 5 та дарахт. Бу қийин эмас. Ёғочингиз тугаса ҳам тўхтаманг. Кесган дарахтларимиз учун келажак авлодлар олдида ма’навий бурчимиз бор. Қанчалик кўп дарахт эксак, юртимиз ҳам шунчалик обод бўлади. Йилига 5 та дарахт унчалик кўп эмас ва унчалик қийин эмас. Бу одатни ўзимизда ва фарзандларимизда тарбиялайлик.

Ўтин учун дарахт экиш мумкин бўлган жойлар кўп - сиз панжара бўйлаб, сайтнинг бурчагида, суғориш ариқлари бўйлаб, далангиз бўйлаб, жарликлар бошланган жойда, қаерда бўлак бўлса, ўсимлик экишингиз мумкин. ер.

Биз эр юзидаги ҳар бир оилага ўтин етиштириш ва йиғиштиришга ёрдам бериш учун қўлланма чиқарамиз. Ҳар ким ушбу қўлланмадан фойдаланиши ва нафақат ўзи учун ўтин этиштириши, балки уни ўз бизнесига айлантириши мумкин. Бу бизнинг иккинчи таклифимиз.

Ўтин - бизнес сифатида

Гап шундаки, мамлакатимиз ҳудудининг 80-85 фоизини дашт ва чўллар эгаллайди. Бир қарашда булар унумсиз ерлар. Бошқа томондан, бу ерлар чўл ўсимликларини этиштириш учун жуда мос келади, уни юқори даромадли маҳсулотга - юқори калорияли ёғоч ёқилғига айлантириш мумкин. Бундай ёқилғи нафақат ички бозорда юқори баҳоланади, балки уни экспорт қилиш ҳам мумкин.

ПМГЕФ одамларнинг ўтин етиштириш бизнесини яратиш ғоясини илгари суришда давом этмоқда. Биз иқтисодий таҳлилга буюртма бердик[2] ва қуйида таҳлилнинг дастлабки натижалари келтирилган.

Ҳисоб-китоблар учун чўл экотизимини реконструксия қилиш бўйича ГЕЖ КГД лойиҳалари маълумотларидан фойдаланилган. Ана шундай лойиҳалардан бири Сурхондарё вилоятининг Жарқўрғон туманида 2009-йилда ишга туширилган 60 гектар майдонда муваффақиятли амалга оширилди. Натижалар ҳақида олдинги сонимизда ёзган эдик.

Ҳисоб-китоблар қуйидаги киритилган маълумотлар ва тахминларга асосланди.

• Инвеститсиялар саксовул плантатсиясини ташкил этишнинг дастлабки жамланган қиймати сифатида аниқланади. Ушбу харажатларга уруғлар, меҳнат, эрни дастлабки ишлов бериш, панжара қуриш учун материаллар киради. Ушбу харажатлар лойиҳанинг энг бошида амалга оширилганлиги сабабли, улар НПВ контекстида дастлабки сармоя сифатида кўриб чиқилади ва нол даврга тааллуқлидир;

• Жорий нархлар 2016 йилга асосланган. Шу билан бирга, вақт ўтиши билан ресурслар ва имтиёзларнинг нархини акс эттириш учун 10% чегирма ставкаси қабул қилинади. Бу шуни англатадики, ресурслар нархининг ўсиши ва келажакдаги фойда йилига 10% дан ошмайди. Бу дисконт ставкаси гарчи у Ўзбекистон Марказий банкининг қайта молиялаш ставкасидан (9 фоиз) ошиб кетган бўлса-да, шунга қарамай консерватив бўлиб, ушбу ресурслар ва имтиёзларга бўлган талаб ва таклифнинг юқори волатилликка дучор бўлмаслигига асосланади;

• Минимал плантатсия майдони 10 гектар учун олинади, бунда дастлабки инвеститсиялар ва плантатсияни сақлаш ва парвариш қилиш бўйича кейинги харажатлар тўлиқ қайтарилиши мумкин;

• Ҳисоб-китоблар 10 йил давомида амалга оширилди, чунки лойиҳанинг олтинчи йилида ёғочни тўлиқ йиғишни бошлаш мумкин. Кесиш мувозанатли бўлиши керак, бу ҳар йили гектардан камида 0,5 тонна саксовул ва 0,5 тонна черкезник олиш имконини беради. Бу ёғоч пул даромад келтиришини ҳисобга олади;

• 3-йил бошидан чорва молларини боқиш режалаштирилган. Бундай ҳолда, мувозанатни сақлаш керак. Ҳисоб-китоблар учун озуқа базаси ҳар кг учун 300 сўмдан йиллик 1,5 тонна/га озуқа захирасидан келиб чиқиб, майда қорамоллар учун емнинг шартли эквивалентига айлантирилди. Бу шуни англатадики, плантатсия эгаси ҳар йили озуқа сотиб олишда тахминан шу миқдорни тежаши мумкин ва бу майда қорамол сотишдан олинадиган фойдада акс этади;

• Ҳудудни ҳаддан ташқари ўтлаш ва дарахтларни ноқонуний кесишдан ҳимоя қилиш учун лойиҳанинг биринчи йилидан бошлаб битта қўриқчи бўлиши кўзда тутилган. Шунингдек, у ҳудуднинг периметри бўйлаб панжара қуришни назарда тутади;

• Вақтинчалик ишчилар учун кунлик иш ҳақи ва овқатланиш таъминланади. Бир ходим учун иш кунининг нархи 50 000 сўм этиб белгиланди.

Лойиҳанинг бутун 10 йиллик давридаги харажатлар ва потентсиал фойдаларни умумлаштириб, якуний натижани тахмин қилиш ва лойиҳанинг соф жорий қийматини олиш мумкин.

1-жадвал: 10 га саксовул экиш лойиҳасининг рентабеллигини ҳисоблаш.

1-жадвалда ҳар бир йил учун дастлабки инвеститсиялар, умумий харажатлар, фойда ва фойда кўрсатилган. Якуний фойда олдинги барча харажатлар ва инвеститсияларни қоплаганида, лойиҳа эттинчи йилда ўзини-ўзи таъминлайди. Кўриниб турибдики, 10-йил якунларига кўра инвеститсияларни ҳисобга олмаган ҳолда олинган фойда 64,2 миллион сўмни ташкил этади. Лойиҳанинг соф жорий қиймати (НПВ) 16,4 миллион сўмни ташкил этади - бу 2016 йилги жорий нархларда ифодаланган барча харажатлар ва инвеститсиялар қопланиши ҳисобга олинган ҳолда соф фойда. Ички даромад даражаси (ИРР) 21% ни ташкил этади, бу дисконт ставкасидан (10%) юқори ва лойиҳани фойдали деб ҳисоблаш мумкин.

Юқоридаги ҳисоб-китобларни ҳисобга олган ҳолда, улар тахминий ҳисоб бўлса-да, лойиҳа участкасининг эм-хашак базасидан фойдаланиш ва ёғочни маҳаллий бозорда сотишдан мумкин бўлган фойданинг тахминий пул ҳисобига асосланган. Оптимистик прогнозларга ёъл қўймаслик учун консерватив ёндашув танланди, унда харажатлар тўлиқ акс эттирилади ва мумкин бўлган фойда минимал қабул қилинадиган қийматларга асосланади. Ҳисоб-китобларда нафақаларнинг пул қийматини ошириб юбориш ёъналишида баъзи хатолар бўлган бўлиши мумкин, аммо бу ҳолатда ҳам бу хатолар лойиҳани ҳеч бўлмаганда ўзини ўзи таъминлайдиган деб баҳолашга сезиларли таъсир кўрсата олмайди.

Биз чўлнинг ҳозирги ҳолатидаги яйлов эрлари, кўп ҳолларда юқори даражада деградатсияга учраган ҳолда фойдаланиш билан ҳали солиштирмадик, аммо мамлакат чўлларида мавжуд майдонлар миқдорини ҳисобга олсак, чўллардан қанчалик фойда олишимизни ҳар ким тахмин қилиши мумкин. ўтин плантатсиялари учун ер сифатида.

[1] Демографическая ситуация Узбекистана

Спутниковые снимки показывают чёткую тенденцию – по всему миру идёт процесс потери площади лесных массивов. За последние 10 лет площадь лесов сократилась по всему миру на более чем 1,2 миллионов кв.км (это почти как 3 территории Узбекистана). Каждый год по разным оценкам, по всему миру вырубается более 6 миллионов га леса.

[2] Экономический анализ был проведён ННО КРАСС, Хорезм