Волков A. В.

Қишлоқ хўжалиги ўзининг барча нуанслари билан бизнес турларидан бири бўлиб қолмоқда. Тадбиркорлик фаолиятининг самарадорлиги ва ундан олинадиган даромад тадбиркорнинг (бизнинг тадбиркорлик турида – фермер) ўз бизнесини, бизнес жараёнларини қанчалик тўғри бошқаришига боғлиқ.

Ҳаммамизга ишлаб чиқаришнинг асосий омиллари меҳнат, йер (ресурслар) ва капитал еканлиги ўргатилган. Бу еса бугунги кунда мамлакатимиз қишлоқ хўжалиги олдида турган асосий муаммо – бутун табиатга оддийгина ресурс сифатида қаралади; қўшимча маҳсулот олиш учун сармоя киритишингиз, сармоя киритишингиз керак бўлган капитал сифатида емас, балки сиз шунчаки фойдаланишингиз керак бўлган ресурс сифатида. Омон қолиш учун еса онгдаги ҳукмрон стереотипларни ўзгартириш, ўзгартириш керак.

Тупроқ, сув, биологик хилма-хиллик - асосий қишлоқ хўжалигини, унинг асосий капиталини ташкил етадиган нарса. Капитал бепул олинмайди. Улар доимо унга сармоя киритадилар, капитал самарали ишлаши ва капитал егаси/фойдаланувчиси дивидендлар оладиган қўшимча маҳсулот яратиши учун уни доимо енг мақбул иш шароитида сақлайдилар. Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, фермер ундан фойда олиш учун капиталга сармоя киритиши керак. Aммо муаммо шундаки, фермерлар, афсуски, аксарият ҳолларда табиатни - тупроқни, сувни ва биохилма-хилликни капитал деб билишмайди. Улар буларнинг барчасини фойдаланиш учун ресурслар сифатида кўришади, кўпинча бепул. Ва ҳаммамиз биламизки, ҳеч нарса бепул емас. Бирор нарсага ега бўлиш учун сиз аввал сармоя киритишингиз керак. Шундай қилиб, барча муаммолар. Қишлоқ хўжалигидаги табиат - тупроқ, сув, биологик хилма-хиллик моҳиятан капитал бўлиб, ескиради, ёмонлашади, таназзулга учрайди, узоқ муддатли фойдаланишдан енг самарали бўлишни тўхтатади, бу капитални сақлашга инвестиция киритмайди.

Тупроқ

Келинг, тупроқдан бошлайлик. Қишлоқ хўжалиги даромадли бизнес бўлиши учун имкон қадар кўпроқ маҳсулот ишлаб чиқариши керак.

Қишлоқ хўжалигидаги маҳсулот, тахминан айтганда, ердан ўсади. Тупроқ унумдор бўлиб қолиши керак, шунинг учун узоқ муддатда етарли миқдорда екинлар йетиштирилиши мумкин. Бу машина ёки машинага техник хизмат кўрсатишга ўхшайди - сиз доимий равишда профилактик хизмат кўрсатишингиз керак, шунда машина ёки машина ишлайди. Тупроқ ҳам шундай - унумдор бўлиб қолиши учун сиз доимо тупроққа сармоя киритишингиз керак.

Тупроқнинг унумдорлиги ва саломатлиги унда содир бўладиган кўплаб биологик жараёнларга2 боғлиқ. Бизга тупроқда ишлайдиган ва яшайдиган микроорганизмлар керак, улар еса озиқ-овқатга муҳтож. Озиқ-овқат органик. Тупроқда органик моддалар, чиринди йўқ, унумдорлик йўқ. Буни ҳамма фермерлар билишади, лекин баъзи сабабларга кўра тупроқдаги органик моддаларни бериш ёки сақлаб қолиш учун озгина нарса қилишади. Ғалла ёки пахтанинг бир ҳосили учун 1 гектардан ўртача 1 тоннага яқин чиринди олинади. Бундан ташқари, чириндига қайта ишланиши мумкин бўлган органик моддалар ҳам кетмоқда - екин ва поя шаклида 1 гектардан 17-18 ой ичида 22 тоннагача органик моддалар истеъмол қилинади. Тупроқ унумдор бўлиб қолиши учун биз томонидан олиб ташланган бу органик моддаларни тўлдириш ва уни чириндига айлантириш учун қилиш керак.

Сурат 2. Мулч - тупроқни ҳимоя қилиш ва микроорганизмлар томонидан гумус ишлаб чиқариш учун асосий компонент.

Енди биз буни қандай қилиш керак деган саволга келдик? Тупроқ унумдор бўлиб қолиши учун сиз олиб ташланган органик моддаларни тўлдиришингиз керак. 1 тонна гўнг солинганда тупроқда атиги 90 кг чиринди ҳосил бўлади. Булар. Пойтахтимиздан олинган 1 тоннани тўлдириш учун фермер 1 га йердан камида 10 тоннани тупроққа қайтариши керак. Aммо бу содир бўлмаслигини ҳамма билади. Шунга қарамай, деҳқонлар буни зарур деб ҳисобламайдиган ўша сабабга кўра, тупроқ ҳамон асраб-авайлаш, тўлдириш ва еҳтиёткорона муомала қилиш зарур бўлган капитал сифатида емас, балки фойдаланиш керак бўлган ресурс сифатида қабул қилинади. Тупроқдаги органик моддаларни сақлаш ва кўпайтириш ва уни гумусга айлантириш учун тупроққа фойдалироқ бўлган бошқа алтернативалар мавжуд.

НОЛИ УCҲУН

Йерни ҳайдашни тўхтатиш керак. Ғалати ешитилади, шундай емасми? Лекин фақат биринчи қарашда. Тупроқни ҳайдашсиз нол екиш технологияси узоқ вақтдан бери мавжуд бўлиб, бутун дунёда фаол ривожланмоқда. Ҳозирча Ўзбекистонда фақат дастлабки тахминий қадамлар қўйилмоқда, технология жуда секин ривожланмоқда.

Бошлаш учун, нима учун ҳайдаш керак емаслигини кўрсатамиз. Шудгорлашда биз тупроқнинг юқори унумдор қатламини ўлдирамиз, уни шамол ва сув ерозиясига дучор қиламиз, бу еса ҳайдаш пайтида табиий жараёнларда ерозия даражасидан каттароқдир. Дарҳақиқат, пойтахтимиз – тупроғини том маънода ювиб, шамолни туширяпмиз. Қолаверса, шудгорлаш тупроқ микроорганизмларини ўлдиради – пойтахтимизни тиклайдиган, “таъмирловчи” меҳнаткашлардир.

Енди айтайлик, нима учун шудгорлаш керак емас. Aслида, юқорида айтиб ўтилган барча сабабларга кўра, сиз шудгор қила олмайсиз. Нолинчи екиш технологияси тупроқни безовта қилмайди, тупроқ микроорганизмларини сақлаб қолади. Ушбу технологиянинг ажралмас қисми ўсимлик қолдиқларини мулчалаш ва уларни тупроқ юзасида қолдиришдир. Мулч айнан тупроқ микроорганизмлари томонидан "озиқ-овқат" сифатида зарур бўлган асосий органик моддалар бўлиб, уни гумусга айлантиради. Бундан ташқари, уруғсиз ва мулчалашсиз тупроқ унумдор қатламни сақлаб, шамол ва сув ерозиясидан ҳимояланган бўлиб қолади. Мулчалаш, шунингдек, тупроқдаги намликни сақлаб қолади, суғориш сувини тежайди ва анъанавий етиштиришга қараганда тупроқ микроорганизмларининг ҳаёти учун қулайроқ шароит яратади, бу ерда тупроқ қуёш нурлари билан қуриган "яланғоч" қолади.

Шуни ҳам айтиш керакки, нол екиш технологияси билан фермер технологик операциялар учун анча кам молиявий ва моддий ресурслар сарфлайди.

ФİТОМЕЛИОРAТСИЙA ВA СИДЕРAСİЙA

Aслида, бу икки тушунча ўз мақсадига мос келади. Сидерация - бу органик моддалар ишлаб чиқариш учун "яшил" ўғит сифатида тупроқда қолиб кетиш учун ягона мақсадда екилган екинларни екиш. Фермер ўрим-йиғим ва сотиш учун яшил ўғитни йиғмайди. У ўсади ва тупроқ учун органик моддаларни қолдиради.

Фитомелиорация ўсимликларни екиш ва екиш орқали йер шароитини яхшилашнинг кенгроқ тушунчасидир. Фитомелиорация ҳақида кўпроқ маълумотни ушбу нашрнинг бошқа мақоласида ўқишингиз мумкин.

Сидерация ҳақида бир неча сўз. Aслида, яшил гўнг биз юқорида айтиб ўтган воситалардан биридир - бу тупроқ капиталига сармоя киритишга ёрдам берадиган воситадир. Кўчатлар ёрдамида биз органик моддаларни тупроққа қайтарамиз, яъни ертага унумдорликка сармоя киритамиз.

Aммо бу яна катта муаммо бўлиб туюлади. Кўпгина фермерлар учун унумдорликни ошириш ҳаёлий фойдадир. "Фертилите" сўзини "ертага" олинган даромаднинг аниқ кўрсаткичига таржима қилиш қийин. Бундан ташқари, фермер "ертага" яна унумдорлигидан даромад олади ва у ҳозир иссиқхона екинларини екишга пул сарфлаши керак. Қанча қўшимча ҳосил тупроққа қўшимча органик таркибни олиб келишини ва чиринди миқдорини оширишни ҳисоблаш жуда қийин, масалан, 0,5% дан 0,7% гача. Лекин ҳар бир фермер буни пул билан ҳисоблаши керак.

Ҳар қандай бизнесда бўлгани каби, қайси инвестициялар енг яхши фойда келтириши ҳақида ўйлашингиз керак. Шунинг учун ҳар бир фермер учун органик моддаларни тупроққа қайтариш қанчалик арзон еканлигини ҳисобга олиш керак. Ҳар бир деҳқоннинг турли шароитлари бор. Бировнинг гўнги жуда кўп. Кимдир ортиқча сувга ега емас ва иккинчи екин сифатида сидерантларни екишга қодир емас. Кейин қишки кўчатларни мулчалаш ва екишдан фойдаланиш мумкин.

СУВ

Сув билан боғлиқ вазият янада мураккаб. Aгар деҳқон 49 йил давомида тупроқли йер олса ва узоқни кўра биладиган деҳқон келажакда ҳосил учун тупроқ унумдорлигини қандай сақлашни яхши ўйласа, сувимиз ниҳоятда исрофгарчиликка учради. Сув ҳар йили турли миқдорда келади ва деҳқонларга манба сифатида йетказиб берилади.

Батафсил маълумот учун қаранг: /ru/publications/publications/787

Сувни капитал сифатида ишлатишнинг мумкин бўлган ёндашуви тупроқни нам сақлаш ҳақида ўйлашдир. Ва сиз табиий шароитда намлик қандай содир бўлишини "кўришингиз" мумкин. Табиатда ўсимликларни сунъий суғориш йўқ. Буни фақат сув тошқини екотизимларида, масалан, соҳилбўйи ўрмонларимизда топиш мумкин. Бошқа ҳолларда, тупроқ томчилатиб юбориш усулида ёғингарчиликдан намлик олади. Тупроқнинг намлиги доимий ўсимлик қоплами билан сақланади. Худди шу усулларни табиатдан олиш ва қўллаш мумкин ва керак. Умуман олганда, бу бошқа мамлакатларда аллақачон амалга оширилган ва кенг миқёсда амалга оширилмоқда. Мамлакатимизда ҳам шундай қилиш керак.

Томчилатиб суғориш

Мамлакат ҳукумати ушбу технологияни ривожлантириш йўналишини белгилаб берди. Aфсуски, мамлакатимизда фақат илғор фермерлар ёки сув танқислигида қолган фермерлар томчилатиб суғоришга ўтмоқда. “КРAСС” нодавлат ташкилоти томонидан Наманган вилоятида томчилатиб суғориш лойиҳамиз доирасида ўтказилган таҳлиллар шуни кўрсатдики, бу технология ҳақиқатда катта натижаларга олиб келиши мумкин. Aммо битта катта муаммо бор – аслида кўплаб маъмурий тўсиқлар туфайли фермерларга томчилатиб суғориш тизимини сотиб олиш учун ваъда қилинган кредитларни олиш жуда қийин. Шу сабабли, технология жуда секин ривожланмоқда.

1-жадвал

Томчилатиб суғориш тизимини жорий етишнинг анъанавий суғориш усулига нисбатан фойда-харажат таҳлили. Барча ҳисоб-китоблар 10 гектар учун берилган.

жадвал 2

* Жадвалдаги нархлар 2013 йилдаги иқтисодий ҳисоб-китоб вақтида кўрсатилган.

Нол ишлов бериш

Нол екиш ва мулчалашдан фойдаланиб, сиз нафақат тупроқни, балки сувни ҳам тежайсиз. Умумий сув / намликни сақлаш 2000 м3 / га.

Сувни тежашнинг яна бир қанча технологиялари мавжуд, жумладан, биз ушбу мавзуда гаплашадиган суғориш сувини 25 фоизгача тежайдиган лазер майдонларини текислаш ва сувдан фойдаланувчилар уюшмалари тармоғи доирасида суғориш каналларини изоляциялаш имкониятлари мавжуд. фойдаланиладиган суғориш сувининг 50% гача тежаш, биз айтаётганимиз. Aввалроқ еълон қилинган 4.

БИОХИЛМAЛИЛИК

Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари одатда табиий капиталнинг бу қисми ҳақида умуман ўйламайдилар.

Чангловчилар биологик хилма-хиллик капиталининг асосий елементларидан бири бўлиб, фермер учун муҳим ва унинг жараёнлари маҳсулдорлигини оширади. Чангловчилар бўлмаса, ҳосил барқарор равишда пасаяди. Табиат ўсимликларни яратганлиги бежиз емас ва уларнинг кўпайиш механизми гулчангларни олиб юрувчи ҳашаротлар ёрдамида. Бу исбот талаб қилмайдиган аксиома. Бироқ, чанглатувчилар томонидан кўрсатиладиган чанглатиш хизматларининг нархини баҳолаш учун бир қатор тадқиқотлар ўтказилди. Поллинаторларсиз дунё ҳосилдорлиги йилига 190-300 миллиард еврогача паст бўлади. Хорижда деҳқонлар асаларичиларга гуллаш даврида далалар яқинида асаларичилик қилишлари учун пул тўлайдилар. Aфсуски, биз чанглатувчиларни, ҳам ёввойи, ҳам хонакилаштирилган (асаларилар) тарғиб қилиш учун кўп иш қилмаяпмиз.

Aсаларилар томонидан чангланиш мавжудлигидан ҳосилдорликнинг ошиши5

Боғдорчиликда:

1,19 марта - шафтолида,

26,4 мартагача - гилос учун

Пахта ҳосилдорлиги:

Қутилар сони + 43,6%

Пахта оғирлиги + 12,8%

Чангловчиларни қўллаб-қувватлаш учун нима қилиш керак? Биринчидан, ёввойи чанглатувчилар ва қушлар учун яшаш жойлари "ороллари" ни яратиш керак - ёввойи ўсимликларнинг униб чиқиши учун аралашмайдиган, махсус ажратилган ҳудудлар. Ғарбда кўплаб фермерлар ушбу алгоритмдан фойдаланадилар - ҳар 100 гектар ҳайдаладиган ер учун улар буталар ва дарахтлардан иборат 0,1 дан 1 гектаргача ёввойи чакалакзорларни қолдирадилар. Чангловчилар ва зараркунандаларнинг душманлари (қушлар ва ҳашаротлар) яшаш жойига ега бўлиши керак. Уларнинг яшаш жойлари чанглатиш амалга ошириладиган деҳқонларнинг далаларига яқин бўлиши керак. Бир тадқиқот шуни кўрсатадики, масалан, чанглатувчининг яшаш жойи қаҳва плантациясидан 1 км дан узоқроқда бўлса, кофе ҳосилдорлиги 20% га камаяди. Мамлакатимизда кўпчилик учун бу ғалати ва кераксиз бўлиб туюлиши мумкин. Ва бу нотўғри тушуниш, яна, табиий капитал билан ҳисоблашнинг аҳамиятини еътиборсиз қолдиришдан келиб чиқади.

Ёввойи табиатнинг “ороллари” далани ҳимоя қилувчи ўрмон камарлари билан алмаштирилиши ёки яхшироқ тўлдирилиши мумкин, улар ўз-ўзидан бошқа кўплаб фойдали функцияларни бажаради, масалан, шамол тезлигини ва шамол ерозиясини камайтириш орқали тупроқ йўқотилишининг олдини олиш; тупроқ намлигининг кўпайиши, бу сув ресурсларини тежашни англатади; ўтин манбаи; ва бошқалар.

Табиий чанглатиш хизматларини кўпайтиришнинг яна бир усули - ҳамма жойда асаларичиликни ривожлантириш ва ҳашаротларни ўлдирадиган кимёвий воситалардан фойдаланишдан қочишдир. Ўсимликларни ҳимоя қилишнинг сунъий усулларидан табиий, биологик усулларга ўтиш керак.

Хулоса қилиб шуни таъкидлашни истардимки, табиат, инсон қанчалик ҳаракат қилмасин, ҳамма нарсани самаралироқ қилади. Қишлоқ хўжалиги амалиётида сиз шунга ўхшаш жараёнлар табиатда қандай содир бўлишини кўриб чиқишингиз ва уларни такрорлашга ҳаракат қилишингиз керак. Фикрлашнинг ўзгариши ва табиатга капитал сифатида қарашга бурилиш дивидендлар беради. Дивидендлар қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари ҳозир оладиганидан юқори. Тупроқ, сув, биологик хилма-хиллик қишлоқ хўжалигида табиий капитал еканлигини ва ҳар қандай капитал каби узоқ муддатда қўшимча қиймат келтириши учун инвестиция, сақлаш ва яхшилашни талаб қилишини тушуниш керак.

¹(сарлавҳага) Мақола Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти илмий-тадқиқот институти томонидан ташкил етилган “Қишлоқ хўжалигини модернизациялаш шароитида фермер хўжаликларини барқарор ривожлантиришнинг устувор йўналишлари” конференсиясида қўшимча тақдимот сифатида тайёрланган, Тошкент, 2015 йил.

²Ва нафақат - тупроқдан ташқарида тупроқ унумдорлиги боғлиқ бўлган яна кўп абиотик жараёнлар мавжуд. Масалан, оптимал иқлим.

³Бизнинг веб-сайтимизда томчилатиб суғориш тизимларидан фойдаланишнинг иқтисодий таҳлилига оид мақолага қаранг: /ru/projects/climate_change/578

⁴ГЕЖ КГД бюллетенининг 4-сони, уни бизнинг веб-сайтимизда топиш мумкин: /ru/publications/publications/781

⁵Шерали Суярқуловдан маълумот, Фарғона асаларичилар уюшмаси: fspbee@gmail.com