Кўпгина халқаро «ақлли» ҳужжатларда бир неча бор таъкидланганидек, барқарор энергия манбаига эга бўлиш – тараққиётнинг тамал тошидир. Мен бу ҳақиқатни исботлаб ўтирмайман. Эътиборлиси, буни жойлардаги одамларимиз ҳам яхши тушуниб етмоқда.
Ўтган ҳафта мен микро ГЭС қуриш масаласи юзасидан Андижонда бўлдим. Бу инсон билан учрашувимиз мутлақо тасодифан, инновация ярмаркасида рўй берди. Эҳтимол, бу учрашув Ўзбекистон учун катта истиқбол очиб берадиган лойиҳага айланади. Буни мазкур ярмарканинг ижобий натижаларидан, деб биламан. Ярмаркада мен Рустам Тошматов билан учрашдим. Унга 200 кВт ли электростанция қуришга ёрдам керак экан. 200 кВт – ҳазил эмас, бу бутун қўрғонни энергия билан таъминлашга қодир жиддий станциядар. Бунгача биз фақат алоҳида эҳтиёжлар учун микроГЭСлар қуриш билан шуғулланар эдик.
Анча вақт ўтгач, Фарғона водийсида ишларим тўпланиб қолганда мен микроГЭС тўғрисида барча тафсилотларни аниқлаш мақсадида йўлга отландим.
Рустам Тошматов бизларни водийликларга хос меҳмондўстлик билан кутиб олди. Лойиҳанинг сабабларини, тарихини сўзлаб берди. Рустам аканинг ўзи олим, ўз қўллари ва ақли билан, Андижон университетидаги ҳамкасблари ёрдамида кўп ишларни уддалаган инсон. Мамлакатимизда катта илмий салоҳият мавжуд, уни аниқлаш ва қўллаб-қувватлаш лозим.
Рустам Тошматов ўзининг микро гидростанцияси ёнида
Суҳбатимизни сўзма-сўз қайта тиклай олмасамда, мен ва Рустам ака айтган гапларимизнинг умумий моҳиятини ифодалайман. Таъкидлаш лозимки, унинг сўзлари юзага келган вазиятга тўлиқ таъриф беради:
"Ўзбекистонимизда аҳолининг 60 фоиздан ортиғи қишлоқларда яшайди. Аввал бу рақам 68, сўнг 65, кейинчалик 62 фоизни ташкил этган, бугун эса 60. Барчамиз биламизки, қишлоқлар ўз одамларини йўқотмоқда. Қишлоқлардан билимдон одамлар кўчиб кетаяпти. Улар пул топаман деб бошқа шаҳарлар, чет элларга кетмоқда. Қишлоқларда кексалар ва хотин-қизлар қолаяпти. Эркаги четга ишлашга чиқиб кетган, болаларини ўзи тарбиялаётган вақтинча «бевалар» кўпайиб бормоқда. Фарзандлар отасисиз ўсаётган аҳвол яхши эмас. Яқин орада кексалар аҳволидан хабар оладиган одамнинг ўзи бўлмайди, ахир кўпчилик шаҳарларга кетиб қолаяпти.
Бу муаммолар қаердан келиб чиқмоқда? Сабаблари кўп, улардан бири – барқарор, ишончли энергия манбаининг йўқлиги. Одамлар кичик устахона, тикувчилик, пойабзал таъмирлаш устахонасини, сутни қайта ишлаш цехи ёки қандайдир бошқа корхонани очмоқчи бўлади, лекин бунинг иложи бўлмайди, ахир қишлоғимизда электр энергияси кунига бир неча соат давомидагина узатилади. (Бундай аҳвол бутун мамлакат бўйлаб кузатилади. Ўлкамиз бўйлаб саёҳатда бундай гапларни кўп эшитаман).
Одамлар барқарор, ишончли, доимий энергия манбаига эга бўлишини таъминлаш лозим. Бу кўп ишларга ёрдам беради.
Рустам ака ўз қўллари билан Заврак қишлоғида ясаган микро гидростанция турбинаси
Машина цехи, бу ерда турбина ғилдиракни айлантириб, 63 кВтли генераторни ҳаракатга келтиради
Турбина ёнидаги сув чиқазиш канали
Сув турбинага келиб тушадиган канал.
Биз Рустам ака ўз кучи билан микрогидростанцияни ўрнатган жойга – Андижон тумани Заврак қишлоғига келдик. Акани ҳокимият қўллаб-қувватлади, ер ажратди, ҳеч бир томондан халал бермади. Рустам ака шахсан шаҳар цехларида турбинани қуйди. Суратда бу қанчалик жиддий қурилма эканлигини кўришингиз мумкин. Сув чиқариш ва баландлиги 8 метрлик сув оқизиш каналлари қурилди. Кўп сув талаб этилмайди – сув оқими катта бўлиб кўринмади. Албатта, ҳар ерда ҳисоб-китоб бўлгани яхши. Олим қурилмани барпо этгач, синов режимида ишлатиб кўрди. Турбина қуввати - 200 кВт лекин генератор қуввати 63 кВт ни ташкил этади ҳолос. Шу генераторни ҳам синаб кўрдилар. У бутун қиш бўйи ишлади. Қишлоқ аҳолиси уйларида чироқ ўчмади. Маҳаллий мактабда ҳам чироқ ўчмади. Бундай қишлоқда яшаб, электр энергиясидан узилишсиз фойдаланганимда, мен ҳам Рустам акадек одамларга тасаннолар айтардим.
Лекин бу билан кифояланиб қолиш керак эмас. Бу ягона мисол эмас, балки бутун мамлакат учун модел бўлиб қолиши лозим. Ака билан тафсилотларни муҳокама қилиб, муаммони ҳал қилиш йўлларини изладик. Табиийки, микроГЭС билан барча муаммоларни ҳал қилиб бўлмайди. Аммо мамлакатимизда имкониятлар кўп.
Бугун янгиликлар дастурида Европанинг муқобил энергетикасига бағишланган лавҳа узатилди. Швецияда энергия сарфларининг 48% муқобил манбалар ҳисобидан қопланар экан. Саноати жуда ривожланган, энергияга эҳтиёжи эҳтимол Европанинг бошқа мамлакатларига қараганда жуда катта бўлган Германияда бугуннинг ўзида энергиянинг 18% муқобил манбалардан олинади. Бу борада бизнинг мамлакатимизда бугун нималар қилиш мумкин?
Рустам аканинг айтишича, ҳозирнинг ўзида мустақил энергия ишлаб чиқарувчиси бўлиб ишлаш мумкин. Шароитлар аъло эмас, лекин мавжуд ва улар устида меҳнат қилиш керак. Муқобил энергия ишлаб чиқарувчиси энергияни ишлаб чиқариши ва уни Ўзбекэнергога етказиши мумкин. Ўзбекэнерго табиий монополия бўлиб, фақатгина шу давлат агентлиги электр энергиясини истеъмолчиларга сотиши мумкин. Яъни Ўзбекэнерго энергияни «чакана сотиш» бўйича тармоғидир. Аммо муқобил ишлаб чиқарувчилар энергияни ишлаб чиқариши ҳамда у сертификация қилинган, яъни сертификация қилинган ускуналар орқали ишлаб чиқарилган бўлса, Ўзбекэнергога сотиши мумкин. Афсуски, генераторлар мамлакатимизда ишлаб чиқарилмайди. Уларни Россиядан сотиб олиш мумкин. Рустам ака Тирасполда ишлаб чиқарилаётган асинхрон генераторлар тўғрисида гапирган эди. Энергия сифат, стандарт сертификати ва бошқа керакли ҳужжатларга эга мана шундай жиҳозларда ишлаб чиқарилса, энергияни ишлаб чиқариш ва маҳсулот тариқасида сотиш мумкин.
Бу ҳолда микроГЭСдан мавжуд тармоқ орқали яқин қишлоқни энергия билан таъминлайдиган алоҳида фидер ўрнатиш мумкин бўлади. Одамлар энергия учун Ўзбекэнергога ҳақ тўлайди, Ўзбекэнерго эса бу энергияни Рустам ака компаниясидан сотиб олади. Бу бошқа ҳудудларда ҳам жорий этишга лойиқ модел бўларди.
Келажакда юзага келиши мумкин бўлган муаммолар тўғрисида гапиришга ҳали эрта, лекин биз биргаликда ишлашга келишиб олдик. Бизнинг ёрдамимиз катта эмас, жиҳозларни сотиб олиш учун узоқ муддатли кредитлар бўлганда, Рустам ака ГЭФ га мурожаат қилмас эди. У бир мисол келтирди:
"1926 йилда, давр оғир бўлишига қарамасдан, бу ердан узоқ бўлмаган жойда микроГЭС қурилган эди. У ҳануз ишлаб турибди. У ўз-ўзини кўп ва хўп оқлади. Мендан сўрашади: «Нечта иш ўрни яратасан?». Бунга жавоб бераман : «Мен-ку бир нечта иш ўрни яратишим мумкин, лекин мен етказиб берадиган энергия юзлаб иш ўринлари яратади, одамлар меҳнат қилади ва нимадир ишлаб чиқаради. Бу соҳага давлатнинг кўмаги керак ".
Ва яна турбина. Илгари бундай қурилмани одам ўз кучи билан ясай олади, инсон бундай ғояни амалга ошириши мумкин, деб ўйламаганман.
Бу ГЭФнинг истиқболдаги лойиҳаси. Лекин мен бу вақтгача Рустам акага ҳеч ким ёрдам бермаганидан ҳайратланаман. Ишонаманки, бу яхши лойиҳа бўлади ва мамлакатнинг бошқа ҳудудлари учун намуна бўла олади. Ҳукумат эса бу каби муқобил энергия манбаларини ривожлантиришдан олинадиган фойдани муносиб баҳолайди.
